Capitoli 61 - 120 - Annali di Tacito - Traduzione in italiano

Vai ai contenuti

Menu principale:

Capitoli 61 - 120

61
Fama dediti benigneque excepti Segestis vulgata,ut quibusque bellum invitis aut cupientibus erat,spe vel dolore accipitur.Arminium super insitam violentiam rapta uxor.subiectus servitio uxoris uterus vaecordem agebant,volitabatque per Cheruscos,arma in Segestem,arma in Caesarem poscens.Neque probris temperabat:egregium patrem,magnum imperatorem,fortem exercitum,quorum tot manus unam mulierculam avexerint.Sibi tres legiones,totidem legatos procubuisse;non enim se proditione neque adversus feminas gravidas,sed palam adversus armatos bellum tractare;cerni adhuc Germanorum in lucis signa Romana quae dis patriis suspenderit.Coleret Segestes victam ripam,redderet filio sacerdotium omissum;Germanos numquam satis excusaturos,quod inter Albim et Rhenum virgas et secures et togam viderint.Aliis gentibus ignorantia imperi. Romani inexperta esse supplicia,nescia tributa:quae quoniam exuerint inritusque discesserit ille inter numina dicatus Augustus,ille delectus Tiberius,ne imperitum adulescentulum,ne seditiosum exercitum pavescerent.Si patriam parentes antiqua mallent quam dominos et colonias novas,Arminium potius gloriae ac libertatis quam Segestem flagitiosae servitutis ducem sequerentur.



61
La divulgazione della notizia della consegna di Segestes ,benignamente accolto , suscitò speranze o dolore a seconda che uno fosse contrario alla guerra o favorevole.Il rapimento della moglie e il futuro genito soggetto a schiavitù rese furioso Arminius, violento già di per sè;e faceva propaganda tra i Cherusci per guerreggiare contro Segestes,contro il Caesar.Nè si esimeva dagli insulti<che egregio padre,che grande imperatore,che esercito forte ,le tante schiere dei quali avevano rapito una ragazza.Lui aveva schiacciato tre legioni,altrettanti generali ,infatti non aveva fatto la guerra col tradimento e contro donne incinte,ma francamente e contro soldati;nei boschi dei Germani ancora si vedevano le bandiere Romane appese agli dei nativi.Segestes abitasse pure la riva assogettata,restituisse al figlio la rimessa carica sacerdotale;mai abbastanza i Germani avrebbero giustificato di vedere la presenza dei Romani tra l’Albis e il Rhenus.Le altre popolazioni libere dal governo dei Romani non conoscevano tribunali,sconosciute le tasse:poichè i Germani si erano liberati di tali imposizioni , quel famoso Augustus invocato tra le divinità,quell’eletto Tiberius se ne erano andati senza risultati, e non dovevano aver paura di un inesperto giovane,di un esercito ammutinato.Se preferivano i genitori,la patria,il passato ai padroni e ai nuovi insediamenti di coloni,seguissero Arminius come guida per la libertà e la gloria piuttosto che Segestes, guida a una vergognosa schiavitù>.
62
Conciti per haec non modo Cherusci,sed conterminae gentes,tractusque in partes Inguiomerus Arminii patruus,vetere apud Romanos auctoritate.Unde maior Caesari metus.Et ne bellum mole una ingrueret,Caecinam cum quadraginta cohortibus Romanis distrahendo hosti per Bructeros ad flumen Amisiam mittit,equitem Pedo praefectus finibus Frisiorum ducit.Ipse impositas navibus quattuor legiones per lacus vexit;simulque pedes eques classis apud praedictum amnem convenere.Chauci cum auxilia pollicerentur,in commilitium adsciti sunt.Bructerros sua urentes expedita cum manu L.Stertinius missu Germanici fudit interque caedem et praedam repperit undevicesimae legionis aquilam cum Varo amissam.Ductum inde agmen ad ultimos Bructerorum,quantumque Amisiam et Lupiam amnes inter vastatum,haud procul Teutoburgiensi saltu,in quo reliquiae Vari legionumque insepultae dicebantur.


62
Sobillate con queste parole non solo i Cherusci,ma le popolazioni confinanti,e raggiunta l’adesione di Inguiomerus,zio paterno di Arminius,uomo di provata autorevolezza presso i Romani.Perciò Caesar ebbe più paura.E affinchè la guerra non si svolgesse con un unico attacco,mandò Caecina con quaranta reparti Romani al fiume Amisia attraverso il paese dei Bructeri per dividere il nemico,il comandante Pedo con la cavalleria ai confini dei Frisii.Lui stesso imbarcate sulle navi quattro legioni attraversa i laghi,e assieme fanti,cavalieri,navi si riuniscono sul predetto fiume.I Chauci avendo promesso aiuto,sono accolti nei ranghi.L.Sterinius su ordine di Germanicus annientò con la fanteria leggera i Bructerii mentre incendiavano le proprie cose e nell ‘azione di saccheggio trovò l’aquila della vent’unesima legione perduta insieme aVarus.Quindi la marcia fino agli ultimi villaggi dei Bructerii,devastando tutta la regione tra i fiumi Amisia e Lupia ,non lontano dalla foresta Teutoburgienses,nella quale si diceva che giacessero insepolte le ossa di Varus e dei legionari



63
Igitur cupido Caesarem invadit solvendi suprema militibus ducique,permoto ad miserationem omni qui aderat exercitu ob propinquos,amicos,denique ob casus bellorum et sortem hominum.Praemisso Caecina,ut occulta saltuum scrutaretur pontesque et aggeres umido paludum et fallacibus campis imponeret,incedunt maestos locos visuque ac memoria deformes.Prima Vari castra lato ambiti et dimensis principiis trium legiones manus ostentabant;dein semiruto vallo,humili fossa accisae iam reliquiae consedisse intellegebantur;medio campi albentia ossa,ut fugerant,ut restiterant,disiecta vel aggerata.Adiacebant fragmina telorum equorumque artus,simul truncis arborum antefixa ora.Lucis propinquis barbarae arae,apud quas tribunos ac primorum ordinum centuriones mactaverant.Et cladis eius superstites,pugnam aut vincula elapsi,referebant hic cecidisse legatos,illic raptas aquilas;primum ubi vulnus Varo adactum,ubi infelici dextera et suo ictu mortem invenerit;quo tribunali contionatus Arminius,quot patibula captivis,quae scrobes,utque signis et aquilis per superbiam inluserit.



63
Quindi il Caesar ebbe il desiderio di rendere gli onori funebri ai soldati e al comandante,una compassione sorta tra tutti i soldati a causa dei parenti,degli amici e infine per le disgrazie delle guerre e per la sorte degli uomini.Dopo aver mandato avanti Caecina per indagare i nascondigli nella selva e costruire ponti e strade sulle umide paludi e sui molli campi,l’armata avanzò in un territorio silenzioso e allucinante a vedersi e nel ricordo .Il primo accampamento di Varus denotava il lavoro delle tre legioni per l’ampiezza della cironferenza e la dimensione del quartier generale,poi si capiva che gli ultimi combattenti ormai sconfitti si erano appostati su una trincea semidistrutta,su un fossato di terra;-in mezzo al campo ossa biancheggianti separate o ammucchiate a seconda che fossero fuggiti o avessero resistito-.Accanto c’erano pezzi di armi e membra di cavalli,assieme a teste appese ai tronchi degli alberi.Nei boschi vicini gli altari stranieri vicino ai quali erano stati scannati gli ufficiali e i sottufficiali.E i superstiti di quella carneficina,fuggiti dalla lotta o dalle catene,riferivano che qui erano caduti i generali,li erano state strappate le bandiere;dove era stato dato il primo colpo a Varus,dove si era suicidato con la sfortunata destra ,il palco sul quale Arminius aveva arringato,quante forche per i prigionieri,quali le fosse comuni e come Arminius avesse sbeffeggiato con superbia, le bandiere e le insegne.
64
Igitur Romanus qui aderat exercitus sextum post cladis annum trium legionum ossa,nullo noscente alienas reliquias an suorum humo tegeret,omnes ut coniunctos,ut consanguineos aucta in hostem ira maesti simul et infensi condebant.Primum exstruendo tumulo caespitem Caesar posuit,gratissimo munere in defunctos et praesentibus doloris socius.Quod Tiberio haud probatum,seu cuncta Germanici in deterius trahenti,sive exercitum imagine caesorum insepultorumque tardatum ad proelia et formidulosiorem hostium credebat;neque imperatorem auguratu et vetustissimis caerimoniis praeditum adtrectare feralia debuisse.



64
Quindi i soldati Romani che si presentavano sei anni dopo la carneficina seppellivano tristi e assieme rabbiosi,aumentata l’ostilità verso i nemici, le ossa delle tre legioni,tutti quanti come se amici, come se parenti ,con nessuna cognizione se i resti degli altri o dei suoi venissero coperti dalla terra. Il Caesar,partecipe del comune dolore, pose il primo mattone della costruzione dell’ossario,graditissimo dono per i defunti.Tiberius non approvò il gesto o perchè criticava tutti i gesti di Germanicus,o perchè credeva che i soldati avessero perso sicurezza dalla vista dei morti e degli insepolti e fossero più impauriti del nemico e inoltre il generale comandante,anche sacerdote e incaricato di tradizionali liturgie, non avrebbe dovuto contaminarsi con le funzioni funebri .
65
Sed Germanicus cedentem in avia Arminium secutus,ubi prima copia fuit,evehi equites campumque,quem hostis insederat,eripi iubet.Arminius colligi suos et propinquare silvis monitos vertit repente;mox signum prorumpendi dedit iis,quos per saltus occultaverat.Tunc nova acie turbatus eques,missaeque subsidiariae cohortes et fugientium agmine impulsae auxerant consternationem;trudebanturque in paludem gnaram vincentibus,iniquam nesciis,ni Caesar productas legiones instruxisset.Inde hostibus terror,fiducia militi;et manibus aequis abscessum.Mox reducto ad Amisiam exercitu legiones classe,ut advexerat,reportat;pars equitum litore Oceani petere Rhenum iussa;Caecina,qui suum militem ducebat,monitus,quamquam notis itineribus regrederetur,pontes longos quam maturrime superare.Angustus is trames vastas inter paludes et quondam a L.Domitio aggeratus;cetera limosa,tenacia gravi caeno aut rivis incerta erant;circum silvae paulatim adclives,quas tum Arminius implevit,compendiis viarum et cito agmine onustum sarcinis armisque militem cum antevenisset.Caecinae dubitanti,quonam modo ruptos vetustate pontes reponeret simulque propulsaret hostem,castra metari in loco placuit,ut opus et alii proelium inciperent.



65
Comunque Germanico all’inseguimento di Arminius in fuga per vie nascoste,appena si presentò l’occasione ordinò di lanciare la cavalleria e di liberare il campo dove il nemico si era fermato .Arminius ordinato ai suoi di ritirarsi tutti quanti vicino ai boschi,all’improvviso si girò;poi diede ai quelli che aveva fatto nascondere nel bosco, il segnale di irrompere.Allora scompiglio tra i cavalieri a causa della nuova mischia,e i soldati di riserva mandati in soccorso aumentarono la confusione perchè impacciati dalla cavalleria in fuga;e venivano respinti verso la palude,conosciuta dai vincitori,insidiosa per noi ignari,quando il Caesar fece avanzare le legioni e le schierò.Quindi il terrore nei nemici,la fiducia nei nostri soldati,e senza danni la ritirata..Poi ricondotto l’esercito all’Amisia,riportò le legioni con le navi,come le aveva trasportate.Una parte della cavalleria comandata di raggiungere il Rhenus per la marina dell’Oceanus;l’ammonizione a Caecina che comandava le sue truppe,per quanto facesse il ritorno su un percorso conosciuto ,di superare quanto prima la zona dei lunghi ponti.Questa una via massicciata, stretta tra vasti acquitrini,sistemata un tempo da L.Domitius;tutto il resto era fango,melma appiccicosa e consistente e improvvisi fossi,intorno boschi in leggera salita,che Arminius allora aveva riempito,avendo preceduto attraverso scorciatoie e con tappe forzate i nostri soldati appesantiti dai bagagli e dalle armi.Caecina in dubbio su come riparare i ponti guasti per l’età e assieme respingere il nemico,pensò opportuno di porre la base sul posto,in modo da iniziare lui i lavori, altri la battaglia.
66
Barbari perfringere stationes seque inferre munitoribus nisi,lacessunt circumgrediuntur occursant;miscetur operantium bellantiumque clamor.Et cuncta pariter Romanis adversa:locus uligine profunda,idem ad gradum instabilis,procedentibus lubricus;corpora gravia loricis;neque librare pila inter undas poterant.Contra Cheruscis sueta apud paludes proelia,procera membra,hastae ingentes ad vulnera facienda quamvis procul.Nox demum inclinantes iam legiones adversae pugnae exemit.Germani ob prospera indefessi,ne tum quidem sumpta quiete,quantum aquarum circum surgentibus iugis oritur vertere in subiecta;mersaque humo et obruto quod effectum operis duplicatus militi labor.Quadragesimum id stipendium Caecina parendi imperitandi habebat,secundarum ambiguarumque rerum sciens eoque interritus.Igitur futura volvens non aliud repperit quam ut hostem silvis coerceret,donec saucii quantumque gravioris agminis anteirent;nam medio montium et paludum porrigebatur planities,quae tenuem aciem pateretur.Deliguntur legiones quinta dextro lateri,unetvicesima in laevum,primani ducendum ad agmen,vicesimanus adversum secuturos.



66
Gli stranieri intenzionati a sfondare i posti di guardia e a lanciarsi contro i lavoratori,provocano,circondano,attaccano;il fracasso degli operai e dei combattenti si mischia.E tutto ugualmente va male per i Romani;un pantano il posto,malfermi sulle gambe e insieme scivoloso il procedere;i corpi appesantiti dalle corazze e in mezzo all’acqua non si riusciva a lanciare i giavellotti .Invece i Cherusci erano abituati a combattere nelle paludi,col fisico imponente e le lance lunghe capaci di ferire anche da lontano.Soltanto la notte salvò gli stanchi soldati dalla sconfitta.I Germani instancabili a causa del successo,neanche allora si fermarono,deviarono giù tutte le vene d’acqua che sgorgavano intorno ai luoghi elevati , così raddoppiò la fatica dei militari per la terra sommersa e per l’allagamento delle opere di rinforzo iniziate .
Caecina aveva quarant’anni di esperienza nell’obbedire e nel comandare,sagace nella buona come nella cattiva sorte e perciò imperturbabile.Quindi valutando le possibilità, non trovò altro rimedio che contenere i nemici nella foresta,finchè i feriti e tutta la parte più lenta della colonna non fosse passata avanti;infatti in mezzo ai rilievi e ai pantani si estendava un piano,che permetteva una forma approssimata di schieramento.La quinta legione viene scelta per il fianco destro,la ventunesima per il sinistro,quelli della prima per condurre la colonna,quelli della ventesima contro gli inseguitori.
67
Nox per diversa inquies,cum barbari festis epulis,laeto cantu aut truci sonore subiecta vallium ac resultantes saltus complerent,apud Romanos invalidi ignes,interruptae voces,atque ipsi passim adiacerent vallo,oberrarent tentoriis,insomnes magis quam pervigiles.Ducemque terruit dira quies:nam Quinctilium Varum sanguine oblitum et paludibus emersum cernere et audire visus est velut vocantem,non tamen obsecutus et manum intendentis reppulisse.Coepta luce missae in latera legiones,metu an contumacia,locum deseruere,capto propere campo umentia ultra.Neque tamen Arminius,quamquam libero incurso,statim prorupit:sed ut haesere caeno fossisque impedimenta,turbati circum milites,incertus signorum ordo,utque tali in tempore,sibi quisque properus et lentae adversum imperia aures,inrumpere Germanos iubet,clamitans<en Varus..eodemque iterum fato vinctae legiones!>simul haec et cum delectis scindit agmen equisque maxime vulnera ingerit.Illi sanguine suo et lubrico paludum lapsantes excussis rectoribus disicere obvios,proterere iacentes.Plurimus circa aquilas labor,quae neque ferri adversum ingruentia tela neque figi limosa humo poterant.Caecina dum sustentat aciem,suffosso equo delapsus circumveniebatur,ni prima legio sese opposuisset.Iuvit hostium aviditas,omissa caede praedam sectantium;enisaeque legiones vesperascente die in aperta et solida.Neque is miseriarum finis:struendum vallum,petendus agger,amissa magna ex parte per quae .geritur humus aut exciditur caespes;non tentoria manipulis,non fomenta sauciis:infectos caeno aut cruore cibos dividentes funestas tenebras et tot hominum milibus unum iam reliquum diem lamentabantur.


67
La notte per opposti motivi agitata,infatti i luoghi a valle e gli echeggianti boschi erano riempiti dalle cene in allegria dei forestieri,da spensierate canzoni o da minacciosi fragori ,invece inutili fuochi tra i Romani,voci mozzate e loro stessi alla rinfusa si mettevano vicino alle trincee,vagavano tra le tende,insonni piuttosto che ben svegli.Il comandante ebbe un terrificante sogno.Gli sembrò di vedere Quinctilius Varus lordo di sangue e ritto in mezzo alla palude e di udirlo come se lo chiamasse,tuttavia non lo seguì e rifiutò la sua mano stesa.
Fattosi giorno le legioni poste ai fianchi,per paura o superbia,abbandonarono la posizione affrettandosi verso il campo oltre la zona fangosa.Ma Arminius non attaccò subito,benchè non ostacolato:ma appena che i bagagli affondarono nella mota e nei fossi,i soldati intorno in difficoltà,confuso l’ordine di marcia,(e inoltre in tali situazioni ognuno pensa per sè ed è lento ad obbedire),allora Arminius ordina ai Germani di attaccare gridando<ecco Varus e le legioni di nuovo intrappolate dal medesimo destino !>e parole simili e con le truppe scelte fende lo schieramento e colpisce soprattutto i cavalli.Questi scivolando sul proprio sangue e sulla fanghiglia della palude,buttati giù i guidatori,scompigliavano i soldati vicini,calpestavano quelli caduti.Il massimo sforzo intorno agli stendardi delle legioni che nè si potevano , sotto il tiro nemico,portare nè si potevano conficcare nel limaccioso terreno.Mentre Caecina aiutava i combattenti,sbalzato dal cavallo trafitto,sarebbe stato circondato,se la prima legione non lo avesse difeso.Giovò l’avidità dei nemici , distolti dal combattere per razziare,e le legioni a fatica giunsero in luogo aperto e solido.E non fu la fine delle disgrazie:dovendo costruire le trincee,dovendo cercare il materiale, erano andati persi gran parte degli strumenti con i quali trasportare la terra,fare i mattoni,- i reparti senza tende,i feriti senza bende-;i soldati si lamentavano,dividendosi le razioni sporche di fango e di sangue, della maledetta oscurità e che era l’ultimo giorno ormai per tante migliaia di soldati.

68
Forte equus abruptis vinculis vagus et clamore territus quosdam occurrentium obturbavit.Tanta inde consternatio inrupisse Germanos credentium,ut cuncti ruerent ad portas,quarum decumana maxime petebatur,aversa hosti et fugientibus tutior.Caecina comperto vanam esse formidinem,cum tamen neque auctoritate neque precibus,ne manu quidem obsistere aut retinere militem quiret,proiectus in limine portae miseratione demum,quia per corpus legati eundum erat,clausit viam.Simul tribuni et centuriones falsum pavorem esse docuerunt.




68
Per caso un cavallo libero,scioltisi i legami, e impaurito dai rumori,creò scompiglio tra alcuni passanti.Tanto quindi lo smarrimento di coloro che pensarono a una irruzione dei Germani che tutti corsero alle porte,delle quali soprattutto cercarono la porta decumana, dalla parte opposta del nemico e perciò più sicura per i fuggitivi.Caecina scoperto che la paura non aveva motivo d’essere,poichè nè con l’autorità nè con le esortazioni,neanche con le mani riusciva a trattenere i soldati,buttatosi sulla soglia della porta,chiuse l’accesso infine facendo leva sulla pietà,poichè si doveva passare sul corpo del comandante.Gli ufficiali e i sottufficiali assieme convinsero i soldati che la paura era inconsistente.
69
Tunc contractos in principia iussoque dicta cum silentio accipere temporis ac necessitatis monet.Unam in armis salutem,sed ea consilio temperanda manendumque intra vallum,donec expugnandi hostes spe propius succederent;mox undique erumpendum;illa eruptione ad Rhenum perveniri.Quod si fugerent,plures silvas,profundas magis paludes,saevitiam hostium superesse;at victoribus decus gloriam.Quae domi cara,quae in castris honesta,memorat;reticuit de adversis.Equos dehinc,orsus a suis,legatorum tribunorumque nulla ambitione fortissimo cuique bellatori tradit,ut hi,mox pedes in hostem invaderent.Haud minus inquies Germanus spe,cupidine et diversis ducum sen...tiis agebat.



69
Allora riuniti i soldati nel quartier generale e ammoniti ad ascoltare in silenzio le parole,vengono ragguagliati sul momento critico .-La salvezza solo nelle armi,ma bisognava comportarsi con saggezza e bisognava rimanere dietro le trincee,finchè i nemici colla speranza della conquista non si facessero più sotto,allora si doveva contrattaccare dovunque;grazie a questa sortita si sarebbe arrivati fino al Rhenus.Invece se fossero fuggiti,si sarebbero trovati tra moltissime foreste,più profondi pantani,con avversari bestiali;invece se vincitori l’onore e la gloria-.Ricorda gli affetti domestici,il senso dell’onore nelle caserme,sorvolò sulle disgrazie.Infine dà i cavalli degli ufficiali,cominciando dai suoi,senza alcuna raccomandazione,ai migliori combattenti affinchè questi assalissero il nemico,poi dietro i fanti.Non meno tranquilli i Germani si dibattevano tra speranze,desideri e indecisioni dei comandanti.
70
Arminio sinerent egredi egressosque rursum per umida et impedita circumvenirent suadente,atrociora Inguiomero et laeta barbaris,ut vallum armis ambirent:promptam expugnationem;plures captivos,incorruptam praedam fore.Igitur orta die proruunt fossas,iniciunt crates,summa valli prensant,raro super milite et quasi ob metum defixo.Postquam haesere munimentis,datur cohortibus signum cornuaque ac tubae concinuere.Exim clamore et impetu tergis Germanorum circumfunduntur,exprobrantes non hic silvas nec paludes,sed aequis locis aequos deos.Hosti facile excidium et paucos ac semermos cogitanti sonus tubarum,fulgor armorum,quanto inopina,tanto maiora offunduntur,cadebantque,ut rebus secundis avidi,ita adversis incauti.Arminius integer,Inguiomerus post grave vulnus pugnam deseruere;vulgus trucidatum est,donec ira et dies permansit.Nocte demum reversae legiones,quamvis plus vulnerum,eadem ciborum egestas fatigaret,vim,sanitatem copias,cuncta in victoria habuere.



70

Infatti Arminus favorevole ad aspettare che i Romani uscissero e usciti di nuovo circondarli in luoghi melmosi e malagevoli,Inguiomerus invece ,più aggressivo e ben accetto dai barbari,favorevole ad sfondare le trincee:-a portata di mano la capitolazione,moltissimi prigionieri,integro il bottino-.Quindi fattosi giorno si precipitano nel fossato,vi buttano le passerelle,arrivano in cima al terrapieno,dove pochissimi soldati e quasi immobili per la paura.Dopochè i nemici si trovarono impigliati nelle trincee,viene dato il segnale ai soldati e i corni e le trombe suonarono assieme.Allora i nostri di slancio e con grida si ritrovano alle spalle dei Germani,bestemmiando che lì non c’erano nè boschi nè pantani,ma pari fortuna in campo aperto.Il suono delle trombe,il luccichio delle armi,quanto più inaspettati,tanto più impaurirono i nemici convinti di una facile vittoria su pochi e disarmati soldati ,e cadevano ,incauti nelle avversità così come avidi nella buona sorte.Arminius salvo,Inguiomerus abbandonò la lotta per una grave ferita,la truppa fu sterminata finchè la rabbia e il giorno durò.Infine col buio il ritorno dei soldati Romani e per quanto fossero travagliati da più ferite,dall’uguale razionamentodi cibo,trovarono nella vittoria tutto,la forza,la salute,l’abbondanza
71
Pervaserat interim circumventi exercitus fama et infesto Germanorum agmine Gallias peti,ac ni Agrippina impositum Rheno pontem solvi prohibuisset,erant qui id flagitium formidine auderent.Sed femina ingens animi munia ducis per eos dies induit militibusque,ut quis inops aut saucius,vestem et fomenta dilargita est.Tradit C.Plinius,Germanicorum bellorum scriptor,stetisse apud principium po.ti.,laudes et grates reversis legionibus habentem.Id Tiberii animum altius penetravit:non enim simplices eas curas,nec adversus externos......militum quaeri.Nihil relictum imperatoribus,ubi femina manipulos intervisat,signa adeat,largitionem temptet,tamquam parum ambitiose filium ducis gregali habitu circumferat Caesaremque Caligulam appellari velit.Potiorem iam apud exercitus Agrippinam quam legatos,quam duces;compressam a muliere seditionem,cui nomen principis obsistere non quiverit.Accendebat haec onerabatque Seianus,peritia morum Tiberii odia in longum iaciens,quae reconderet auctaque promeret.



71
Frattanto si era diffusa la notizia dell’accerchiamento dell’esercito e che una colonna nemica di Germani si avvicinava alle Galliae,e c’era chi ,se Agrippina non avesse impedito di abbattere il ponte sul Rhenus,avrebbe osato questo atto infamante.Ma la donna , molto coraggiosa, indossò in quei giorni i panni del comandante e si prodigò a fornire di abiti e bende i soldati bisognosi o feriti.Racconta C.Plinius,scrittore delle guerre germaniche,che lei si era messa sulla testa del ponte ringraziando e lodando i soldati di ritorno.
Ciò colpì in profondità Tiberius:non erano infatti insignificanti questi gesti di pietà ,nè si cercava il consenso dei militari in funzione antistranieri.Cosa rimaneva ai comandanti se una femmina passava in rivista i plotoni,presenziava all’alzabandiera,si dava da fare per le gratifiche, se vestiva il figlio del comandante con abiti da truppa, quasi con ostentazione ,e voleva che il Caesar fosse chiamato Caligula.Già Agrippina più autorevole sui soldati dei generali,dei comandanti, -sedato dalla donna l’ammutinamento che con l’autorità del principe non si era potuto contenere-.Seianus ingigantiva e aggravava queste considerazioni,conoscitore del carattere di Tiberius scagliando i motivi di contrasto in prospettiva futura ,che Tiberius covava e poi esplodeva.
72
At Germanicus legionum,quas navibus vexerat,secundam et quartam decimam itinere terrestri P.Vitellio ducendas tradit,quo levior classis vadoso mari innaret vel reciproco sideret.Vitellius primum iter sicca humo aut modice adlabente aestu quietum habuit;mox impulsu aquilonis,simul sidere aequinoctii,quo maxime tumescit Oceanus,rapi agique agmen.Et opplebantur terrae:eadem freto litori campis facies,neque discerni poterant incerta ab solidis,brevia a profundis.Sternuntur fluctibus,hauriuntur gurgitibus;iumenta,sarcinae,corpora exanima interfluunt occursant.
Permiscentur inter se manipuli,modo pectore,modo ore tenus extantes,aliquando subtracto solo disiecti aut obruti.Non vox et mutui hortatus iuvabant adversante unda;nihil strenuus ab ignavo,sapiens ab ..prudenti,consilia a casu differre;cuncta pari violentia involvebantur.Tandem Vitellius in editiora enisus eodem agmen subduxit.Pernoctavere sine utensilibus,sine igni,magna pars nudo aut mulcato corpore,haud minus miserabiles quam quos hostis circumsidet:quippe illic etiam honestae mortis usus,his inglorium exitium.Lux reddidit terram,penetratumque ad amnem......,quo Caesar classe contenderat.Impositae dein legiones,vagante fama submersas;nec fides salutis ante quam Caesarem exercitumque reducem videre.




72
Intanto Germanicus affidò a P.Vitellius il compito di condurre per via terra la seconda e la quattordicesima delle legioni che aveva trasportato con le navi in modo che la flotta alleggerita navigasse nel mare poco profondo,o col reflusso non si incagliasse.All’inizio il trasferimento di Vitellius fu tranquillo,asciutto il terreno e piatto il mare,poi per la spinta della tramontana e assieme della stella dell’equinozio,a causa della quale l’Oceano s’ingrossa al massimo,i soldati in marcia furono travolti e messi in pericolo.E la terra era coperta,non c’era differenza tra mare,spiaggia,campi,nè si poteva distinguere il terreno solido dal cedevole,le piccole pozze dalle profonde.I soldati venivano fatti cadere dalle onde,venivano ingoiati dai mulinelli,gli animali,i bagagli,i cadaveri galleggiavano ingombranti.I plotoni di soldati si mescolavano tra di sè,ora coll’acqua fino al petto,ora fino alla bocca,talora scivolando o annegando per mancanza del terreno.Contro le onde non giovavano nè le voci nè i reciproci incoraggiamenti,non c’era differenza tra l’uomo tenace e l’arrendevole,tra il saggio e l’imprudente,tra un atteggiamento meditato e la casualità.Tutto veniva ghermito con pari violenza.Infine Vitellius arrivato a fatica su un’altura portò lì i soldati.Pernottarono senza viveri,senza fuochi,in gran parte nudi e acciaccati,non meno tristi di quelli che il nemico assedia;poichè lì anche il vantaggiodi una morte onorevole,per questi una fine ingloriosa.Il giorno ridiede la terra e si pervenne al fiume,dove il Caesar si era affrettato con la flotta.Allora l’imbarco dei soldati,dati per annegati per effetto passaparola;la veridicità dello scampato pericolo solo quando la gente vide il ritorno del Caesar e dell’esercito.
73
Iam Stertinius,ad accipiendum in deditionem Segimerum fratrem Segestis praemissus,ipsum et filium eius in civitatem Ubiorum perduxerat.Data utrique venia,facile Segimero,cunctantius filio,quia Quinctilii Vari corpus inlusisse dicebatur.Ceterum ad supplenda exercitus damna certavere Galliae Hispaniae Italia,quod cuique promptum,arma equos aurum offerentes.Quorum laudato studio Germanicus,armis modo et equis ad bellum sumptis,propria pecunia militem iuvit.Utque cladis memoriam etiam comitate leniret,circumire saucios,facta singulorum extollere;vulnera intuens alium spe,alium gloria,cunctos adloquio et cura sibique et proelio firmabat.


73
Intanto Stertinius,mandato avanti per prendere in consegna Segimerus fratello di Segestes,aveva condotto quello e il suo figlio nella città degli Ubii.Perdonati entrambi,facilmente Segimerus,con più esitazione il figlio,poichè si diceva avesse dileggiato il cadavere di Quinctilius Varus.Per il resto le Galliae,le Hispaniae,l’Italia gareggiarono per riparare le perdite dell’esercito,ciascuna secondo le proprie disponibilità,offrendo armi, cavalli, oro.Germanicus lodato il loro zelo,accettate solamente le armi e i cavalli per la guerra,aiutò i soldati col proprio denaro.E per alleviare il ricordo dei morti anche con atteggiamenti camerateschi, visitò i malati,esaltò le imprese dei singoli soldati;-mentre ispezionava i feriti ,Germanicus con premurosi colloqui,rendeva tutti, alcuni con la speranza,altri con la gloria, solleciti nei confronti di sè e della lotta -.

74
Decreta eo anno triumphalia insignia A.Caecinae,L.Apronio,C.Silio ob res cum Germanico gestas.Nomen patris patriae Tiberius a populo saepius ingestum repudiavit;neque in acta sua iurari,quamquam censente senatu,permisit,cuncta mortalium incerta,quantoque plus adeptus foret,tanto se magis in lubrico dict..tans.Non tamen ideo faciebat fidem civilis animi;nam legem maiestatis reduxerat.Cui nomen apud veteres idem,sed alia in iudicium veniebant;si quis proditione exercitum .ut plebem seditionibus,denique male gesta re publica maiestatem populi Romani minuisset:facta arguebantur,dicta impune erant.Primus Augustus cognitionem de famosis libellis specie legis eius tractavit,commotus Cassii Severi libidine,qua viros feminasque inlustres procacibus scriptis diffamaverat;mox Tiberius consultante Pompeio Macro praetore,an iudicia maiestatis redderentur,exercendas leges esse respondit.Hunc quoque asperavere carmina incertis auctoribus vulgata in saevitiam superbiamque eius et discordem cum matre animum



74
Attribuite, in questo anno, le insegne trionfali a A.Caecina,L.Apronius,C.Silius per le azioni fatte assieme a Germanicus.Tiberius rifiutò il nome di padre della patria più volte attribuitogli dal popolo,e non permise che si giurasse sui suoi documenti giuridici,benchè favorevole il senato,ripetendo spesso che tutto è incerto per i mortali e quantopiù uno sale in alto tanto più è a rischio.Tuttavia con ciò non dimostrava una propensione liberale;infatti aveva ripristinato la legge di offesa alle istituzioni.Uguale nome aveva presso gli antichi,ma altri reati venivano contestati,ossia se qualcuno tradiva l’esercito,oppure spingeva alla rivolta la gente,infine se con la cattiva amministazione minava lo stato Romano;venivano contestati i fatti,non le parole.
Per primo Augustus con questa accusa istruì la causa sui famosi opuscoli,irritato dalla lussuria di Cassius Severus, a causa della quale Cassius aveva diffamato con articoli sfrontati uomini e donne dell’alta società;in seguito Tiberius,su richiesta del magistato Pompeius Macrus di ripristinare i processi per offesa alle istituzioni, rispose che le leggi dovevano essere applicate.Fu anche esasperato dalla pubblicazione di versi anonimi contro la sua crudeltà e superbia e il carattere diverso dalla madre.

75
Haud pigebit referre in Faianio et Rubro,modicis equitibus Romanis,praetemptata crimina,ut quibus initiis quanta Tiberii arte gravissimum exitium inrepserit,dein repressum sit,postremo arserit cunctaque corripuerit,noscatur.Faianio obiciebat accusator quod inter cultores Augusti,qui per omnes domos in modum collegiorum habebantur,Cassium quendam mimum corpore infamem adscivisset,quodque venditis hortis statuam Augusti simul mancipasset.Rubrio crimini dabatur violatum periurio numen Augusti.Quae ubi Tiberio notuere,scripsit consulibus non ideo decretum patri suo caelum,ut in perniciem civium is honor verteretur.Cassium histrionem solitum inter alios eiusdem artis interesse ludis,quos mater sua in memoriam Augusti sacrasset;nec contra religiones fieri,quod effigies eius,ut alia numinum simulacra,venditionibus hortorum et domuum accedant.Ius iurandum perinde aestimandum quam si Iovem fefellisset;deorum iniurias dis curae.


75
Non sarà inutile riferire le accuse intentate a Faianus e Rubrus,modesti borghesi Romani,perchè si sappia con quali capi d’imputazione , con quanta abilità di Tiberius, una situazione accusatoria di gravissimo pericolo si presentasse,poi venisse stoppata,infine esplodesse con virulenza e travolgesse tutto.
L’accusatore incolpava Flaianus di aver scelto tra i devoti di Augustus che, in ogni casa c’erano a mò di preti , Cassius un mimo con una pessima reputazione,e in più che venduto il giardino avesse insieme dato via la statua di Augustus.
L’accusa invece contro Rubrius di aver oltraggiato il dio Augustus giurando il falso.Quando Tiberius ne venne a conoscenza,scrisse ai consoli che non si era divinizzato Augustus perchè questo onore si tramutasse in rovina dei concittadini,-Cassius un attore solito tra i suoi colleghi a partecipare alle celebrazioni festose che la propria madre aveva consacrato alla memoria di Augustus;-nè era contro la religione che le sue statue come altre immagini degli dei,venissero vendute con i giardini e le abitazioni.
Il giuramento andava inoltre valutato come se Iovis fosse stato preso in giro,ma le bestemmie competenza di dio .

76
Nec multo post Granium Marcellum praetorem Bithyniae quaestor ipsius Caepio Crispinus maiestatis postulavit subscribente Roman.o Hispone;qui formam vitae iniit,quam postea celebrem miseriae temporum et audaciae hominum fecerunt;nam egens ignotus inquies,dum occultis libellis saevitiae principis adrepit,mox clarissimo cuique periculum facessit,potentiam apud unum,odium apud omnes adeptus dedit exemplum,quod secuti ex pauperibus divites,ex contemptis metuendi perniciem aliis ac postremum sibi invenere.Sed Marcellum insimulabat sinistros de Tiberio sermones habuisse,inevitabile crimen,cum ex moribus principis foedissima quaeque deligeret accusator obiectaretque reo;nam quia vera erant,etiam dicta credebantur.Addidit Hispo statuam Marcelli altius quam Caesarum sitam,et alia in statua amputato capite Augusti effigiem Tiberi inditam.Ad quod exarsit adeo,ut rupta taciturnitate proclamaret se quoque in ea causa laturum sententiam,palam et iuratum,quo ceteris eadem necessitas fieret.Manebant etiam tum vestigia morientis libertatis.Igitur Cn.Piso<quo>inquit<loco censebis,Caesar?,si primus,habebo quod sequar;si post omnes,vereor ne imprudens dissentiam>.Permotus his,quantoque incautius efferverat,paenitentia patiens tulit absolvi reum criminibus maiestatis.De pecuniis repetundis ad reciperatores itum est.



76
Nè molto dopo Caepio Crispinus, suo questore, accusò di offesa alle istituzioni il pretore della Bythinia Granius Marcellus,sottoscrisse l'accusa Romanius Hispo;che inaugurò un tipo di persona che ebbe molto seguito più tardi per i tempi cupi e per la spavalderia degli uomini;infatti povero,sconosciuto,inquieto era diventato successivamente pericoloso per ogni galantuomo,poichè con segrete informative aveva fatto breccia nel carattere spietato dell’imperatore ;
avendo acquisito influenza su uno solo,odio da tutti,egli fu il prototipo del genere, poiché ricchi da poveri che erano,temuti da disprezzati che erano ,ottennero la rovina per gli altri e alla fine per sè stessi .
Inoltre accusava Marcellus di aver fatto discorsi negativi su Tiberius,una accusa inevitabile,una volta che l’accusatore aveva selezionato tutti i difetti del carattere del leader e ne aveva fatto carico all’imputato;infatti poichè erano veri,anche i discorsi riportati lo sembravano.Hispo aggiunse che la statua di Marcellus era posizionata più in alto che quella dei Caesari,e che in un altra statua ,staccata la testa di Augustus,fosse stata imposta quella di Tiberius.A questo punto Tiberius si indignò talmente che rotto il silenzio esclamò ad alta voce,(affinchè tutti gli altri fossero costretti ad uniformarsi) che in questa causa anche lui avrebbe pronunciato la sentenza,apertamente e dopo aver giurato .
Anche allora rimanevano tracce della morente libertà.Infatti Cn.Piso<quando>disse< ti pronuncerai,Caesar?se per primo,io mi conformerò ,se per ultimo,purtroppo temo di dissentire senza volerlo, da te>.Spinto da ciò e quanto più imprudentemente si era arrabiato,con maggiore sopportazione permise che il reo fosse assolto dall’accusa di attentato alle istituzioni.Per la concussione Marcellus fu rimandato ai giudici tributaristi.
77
Nec patruum cognitionibus satiatus iudiciis adsidebat,in cornu tribunalis,ne praetorem curuli depelleret;multaque eo coram adversus ambitum et potentium preces constituta.Sed dum veritati consulitur,libertas corrumpebatur.Inter quae Pius Aurelius senator,questus mole publicae viae ductuque aquarum labefactas aedes suas,auxilium patrum invocabat.Resistentibus aerarii praetoribus subvenit Caesar pretiumque aedium Aurelio tribuit,erogandae per honesta pecuniae cupiens;quam virtutem diu retinuit,cum ceteras exueret.Propertio Celeri praetorio veniam ordinis ob paupertatem petenti decies sestertium largitus est,satis comperto paternas ei angustias esse.Temptantes eadem alios probare causa.. senatui iussit,cupidine severitatis in iis quae rite faceret acerbus.Unde ceteri silentium et paupertatem confessioni et beneficio praeposuere.


77
Non soddisfatto delle rogatorie dei senatori assisteva seduto ai processi,su un angolo del palco per non togliere il posto al pretore ,e lì personalmente stabilite molte sentenze contro gli imbrogli e le raccomandazioni dei potenti.Ma mentre si delibera sulla verità,si guasta la libertà.Tra queste il senatore Pius Aurelius,lamentandosi dei danni alla sua abitazione a causa della grandezza della pubblica via e dell’acquedotto,chiedeva l’aiuto dei padri.Nonostante l’opposizione dei responsabili del fisco,il Caesar lo aiutò e risarcì Aurelius del valore della casa,desiderando erogare il denaro per onesti usi;
a lungo mantenne questa dote,mentre perdette le altre.
Donò dieci milioni di sesterzi all’ex pretore Propertius Celeris ,(dopo aver appurato l’origine paterna delle sue difficoltà),che chiedeva il permesso dell’ordine di dimettersi.Provando altri la medesima richiesta,Tiberius rigido per amore della severità anche in quelle azioni espletate secondo legge ,comandò al senato di verificare la fondatezza delle cause.Onde tutti gli altri preferirono il silenzio e la povertà alla confessione e al beneficio economico.
78
Eodem anno continuis imbribus auctus Tiberis plana urbis stagnaverat;relabentem secuta est aedificiorum et hominum strages.Igitur censuit Asinius Gallus ut libri Sybillini adirentur.Renuit Tiberius,perinde divina humanaque obtegens;sed remedium coercendi fluminis Ateio Capitoni et L.Arruntio mandatum.Achaiam ac Macedoniam onera deprecantes levari in praesens proconsulari imperio tradique Caesari placuit.Edendis gladiatoribus,quos Germanici fratris ac suo nomine obtulerat,Drusus praesedit,quamquam vili sanguine nimis gaudens;quod ..vulgus formidolosum et pater arguisse dicebatur.Cur abstinuerit spectaculo ipse,varie trahebant:alii taedio coetus,quidam tristitia ingenii et metu comparationis,quia Augustus comiter interfuisset.Non crediderim ad ostentandam saevitiam movendasque populi offensiones concessam filio materiem,quamquam id quoque dictum est.


78
Lo stesso anno il Tevere in piena per la pioggia continua aveva allagato le parti in piano della città;il reflusso provocò una strage di edifici e di persone.Allora Asinius Gallus propose di ricorrere ai libri Sybillini.Tiberius disse di no,tenendo segreti ugualmente i fatti divini e mondani;comunque l’incarico di imbrigliare il fiume affidato a Ateius Capito.Lamentandosi dei gravami l’Achaia e la Macedonia ,piacque che fossero tolte al governo allora dei proconsoli e affidate all’imperatore.
Drusus diresse lo svolgimento dei combattimenti di gladiatori,che aveva offerto in suo nome e in quello del fratello Germanicus,sebbene godesse troppo del triviale sangue ;e ciò odioso per il popolo e si diceva che il padre lo avesse rimproverato.Variamente veniva interpretato che Tiberius non avesse assistito agli spettacoli:alcuni per fobia della folla,alcuni a causa del carattere austero e per timore del confronto,poichè Augustus vi aveva assistito in modo socievole.Non potrei credere che avesse concesso materia al figlio per ostentare la insensibilità e crearsi impopolarità,per quanto anche ciò fu detto.

79
At theatri licentia proximo priore anno coepta gravius tum erupit,occisis non modo e plebe,.ed milibus et centurione,vulnerato tribuno praetoriae cohortis,dum probra in magistratus et dissensionem vulgi prohibent.Actum de ea seditione apud patres,dicebanturque sententiae,ut praetoribus ius virgarum in histriones esset.Intercessit Haterius Agrippa tribunus plebei increpitusque est Asinii Galli oratione,silente Tiberio,qui ea simulacra libertatis senatui praebebat.Valuit tamen intercessio,quia divus Augustus immunes verberum histriones quondam responderat,neque fas Tiberio infringere dicta eius.De modo lucaris et adversus lasciviam fautorum multa decernuntur;ex quis maxime insignia,ne domos pantomimorum senator introiret,ne egredientes in publicum equites Romani cingerent,aut alibi quam in theatro spectarentur,et spectantium immodestiam exilio multandi potestas praetoribus fieret.



79
Allora la situazione di disordine pubblico nel teatro,palesatasi il vicino anno prima , si manifestò con più gravità,uccisi non solo dei popolani ma dei soldati e un sottufficiale e ferito un generale della guardia pretoriana,che cercavano di bloccare gli insulti ai pubblici funzionari e la contestazione del popolino.
Questi disordini esaminati dai senatori e venne espresso il parere di autorizzare i pretori a far frustare i teatranti.Haterius Agrippa ,tribuno della plebe,pose il veto e fu attaccato da un discorso di Asinius Gallus,-silenzioso Tiberius ,che questa apparenza di libertà offriva ai senatori-.Tuttavia prevalse il veto,poichè il divino Augustus aveva garantito ai teatranti una volta l’immunità dalle frustate ,e Tiberius non aveva intenzione di trasgredire i suoi decreti .Vennero emanate norme sul compenso degli attori e sanzioni contro le intemperanze dei fans,tra le quali le più ragguardevoli :che i senatori non dovessero entrare nelle abitazioni degli attori,-nè che i borghesi Romani dovessero attorniare gli attori a passeggio in pubblico,-o che gli attori recitassero al di fuori del teatro- e che i pretori fossero autorizzati a punire con l’esilio gli spettatori sfrenati.
80
Templum ut in colonia Tarraconensi strueretur Augusto petentibus Hispanis permissum,datumque in omnes provincias exemplum.Centesimam rerum venalium post bella civilia institutam deprecante populo edixit Tiberius militare aerarium eo subsidio niti;simul imparem oneri rem publicam,nisi vicesimo militiae anno veterani dimitterentur.Ita proximae seditionis male consulta,quibus sedecim stipendiorum finem expresserant,abolita in posterum.Actum deinde in senatu ab Arruntio et Ateio,an ob moderandas Tiberis exundationes verterentur flumina et lacus,per quos augescit;auditaeque municipiorum et coloniarum legationes,orantibus Florentinis,ne Clanis solito alveo demotus in amnem Arnum transferretur idque ipsis perniciem adferret.


80
La colonia Tarraconense autorizzata a costruire un tempio a Augustus( su richiesta degli Hispani),e fu dato l’esempio per tutte le province.Tiberius stabilì che l’imposta “centesima”sul venduto decisa dopo le guerre civili,contraria la gente,contribuisse alla formazione del budget militare;e che comunque un peso insostenibile per lo stato se i veterani non si fossero congedati al ventesimo anno.Così abolite per il futuro le cattive decisioni della vicina rivolta nelle quali si era strappato il congedo ai sedici anni.Quindi in senato una mozione da parte di Arruntius e Ateius se,per eliminare gli straripamenti del Tiberis, intervenire sui fiumi e sui laghi che lo facevano ingrossare, e sentiti i rappresentanti dei comuni e delle colonie:i Florentines supplicanti di non deviare il Clanis,rimosso dal solito letto, verso l’Arnus, e ciò avrebbe arrecato danno a loro.

81
Congruentia his Interamnates disseruere;pessum ituros fecundissimos Italiae campos,si amnis Nar(id enim parabatur)in rivos diductus superstagnavisset.Nec Reatini silebant,Velinum lacum,qua in Narem effunditur,obstrui recusantes,quippe in adiacentia erupturum:optume rebus mortalium consuluisse naturam,quae sua ora fluminibus,suos cursus,utque originem,ita fines dederit;spectandas etiam religiones sociorum,qui sacra et lucos et aras patriis amnibus dicaverint;quin ipsum Tiberim nolle prorsus accolis fluviis orbatum minore gloria fuere.Seu preces coloniarum seu difficultas operum sive superstitio valuit,ut in sententiam Pisonis concederet...qui nil mutandum censuerat.



81
Gli Interamnates discussero con argomentazioni simili a quelli:-i terreni più buoni d’Italia sarebbero andati in rovina se il fiume Nar(ciò infatti si preparava) ridotto in fossi si fosse impantanato.-Nè i Reatini rimanevano in silenzio,opponendosi alla diga sul lago Velinus lì dove si getta nel Nar,poichè avrebbe inondato i dintorni:-la natura aveva ottimamente pensato agli affari umani,che aveva dato ai fiumi i propri argini ,i propri letti e sia un origine che una fine;-bisognava anche rispettare la religione degli alleati,che avevano dedicato ai fiumi nativi culti e boschi e altari;-che anzi certamente lo stesso Tiberis non avrebbe voluto scorrere con meno prestigio,privato dei suoi affluenti.Sia che avessero prevalso le preghiere delle colonie,sia la difficoltà dei lavori sia la superstizione,infine si accolse il parere di Piso che aveva sentenziato di non cambiare nulla.

82
Prorogatur Poppaeo Sabino provincia Moesia additis Achaia ac Macedonia.Id quoque morum Tiberii fuit,continuare imperia ac plerosque ad finem vitae in isdem exercitibus aut iurisdictionibus habere.Causae variae traduntur:alii taedio novae curae semel placita pro aeterniis servavisse;quidam invidia,ne plures fruerentur;sunt qui existiment,ut callidum eius ingenium,ita anxium iudicium;neque enim eminentes virtutes sectabatur,et rursum vitia oderat:ex optimis periculum sibi,a pessimis dedecus publicum metuebat.Qua haesitatione postremo eo provectus est,ut mandaverit quibusdam provincias,quos egredi urbe non erat passurus.



82
La provincia della Mesia lasciata a Poppaeus Sabinus con l’aggiunta della Achaia e della Macedonia.Anche questa fu una abitudine di Tiberius,di mantenere gli incarichi e di conservare le alte gerarchie ,per lo più fino alla fine della vita, nelle medesime funzioni militari e giudiziarie.
Sono riportate diverse ragioni:per alcuni il fastidio di una nuova amministazione,una volta gradito il funzionario lo manteneva per sempre;per altri l’invidia affinchè non molti ne godessero ;ci sono alcuni che pensano che sì era una mente scaltra ma tentennante nei giudizi,e infatti non si affidava a uomini di elevate qualità,e di contro odiava i vizi;temeva dai migliori un pericolo per sè,dai viziosi una pubblicità negativa per lo stato.Con questa accidia arrivò infine a non permettere la partenza da Roma di alcuni a cui aveva assegnato dei governatorati
83
De comitiis consularibus,quae tum primum illo principe ac deinceps fuere,vix quicquam firmare ausim;adeo diversa non modo apud auctores,sed in ipsius orationibus reperiuntur.Modo subtractis candidatorum nominibus originem cuiusque et vitam et stipendia descripsit,ut qui forent intellegeretur; aliquando ea quoque significatione subtracta candidatos hortatus,ne ambitu comitia turbarent;suam ad id curam pollicitus est;plerumque eos tantum apud se professos disseruit,quorum nomina consulibus edidisset;posse et alios profiteri,si gratiae aut meritis confiderent;speciosa verbis,re inania aut subdola,quantoque maiore libertatis imagine tegebantur,tanto eruptura ad infensius servitium.




83
Non oserei affermare nulla sulla elezione dei consoli,che ci furono allora per la prima volta sotto quel principe e poi successivamente;troppe differenze si trovano non solo tra le fonti,ma anche nei suoi discorsi:-una volta, omessi i nomi dei candidati descrisse l’origine di ciascuno e la vita e il servizio militare in modo che si capisse chi fossero;qualche altra volta ,senza neanche queste indicazioni ,dopo aver esortato i candidati a non turbare le elezioni con la propaganda,promise che ciò sarebbe stata sua incombenza.
Per lo più affermò che solamente quelli,i cui nomi notificò ai consoli, si erano presentati a lui;potevano anche altri candidarsi,se confidavano nella popolarità o sui meriti-;
belle parole,ma nella sostanza inutili e ingannevoli,e quanto più erano velate da una maggiore parvenza di libertà,tanto più erano pronte a sfociare in una realtà di dura servitù.
84
Sisenna Statilio .......L.Libone consulibus mota Orientis regna provinciaeque Romanae,initio apud Parthos orto,qui petitum Roma acceptumque regem,quamvis gentis Arsacidarum,ut externum aspernabantur.Is fuit Vonones,obses Augusto datus a Phraate.Nam Phraates,quamquam depulisset exercitus ducesque Romanos,cuncta venerantium officia ad Augustum verterat partemque prolis firmandae amicitiae miserat,haud perinde nostri metu quam fidei popularium diffisus.Post finem Phraatis et sequentium regum ob internas caedes venere in urbem legati a primoribus Parthis,qui Vononen,vetustissimum liberorum eius,accirent.Magnificum id sibi credidit Caesar auxitque opibus.Et accepere barbari laetantes,ut ferme ad nova imperia.


84
Quando erano consoli Sisenna Statilius ....L.Libo, le monarchie dell’Oriente e i governatorati Romani in subbuglio;l’inizio sorto dai Parthi che richiesto ai Romani il re e ottenutolo,lo respinsero perchè straniero anche se della famiglia degli Arsacida.Questo fu Vononis,dato in ostaggio a Augustus da Phraatis.Infatti Phraatis,per quanto avesse sconfitto gli eserciti e i generali Romani,aveva ossequiato in tutto e per tutto Augustus e aveva mandato parte dei figli per consolidare l’amicizia,non certo per paura di noi ma perchè diffidente della fedeltà del popolo.Dopo la fine di Praatis e dei seguenti re per rivalità intestine venne a Roma una delegazione dei notabili Parthi,che richiesero Vononis,il più anziano dei figli di quello.Caesar reputò ciò prestigioso per sè e lo fornì di beni:E gli stranieri volentieri lo accettarono,come avviene di solito con i nuovi governi.

85
Mox subiit pudor:degeneravisse Parthos;petitum alio ex orbe regem,hostium artibus infectum;iam inter provincias Romanas solium Arsacidarum haberi darique.Ubi illam gloriam trucidantium Crassum,exturbantium Antonium,si mancipium Caesaris,tot per annos servitutem perpessum,Parthis imperitet?Accendebat dedignantes et ipse diversus a maiorum institutis,raro venatu,segni equorum cura;quotiens per urbes incederet,lecticae gestamine fastuque erga patrias epulas.Inridebantur et Graeci comites ac vilissima utensilium anulo clausa.Sed prompti aditus,obvia comitas,ignotae Parthis virtutes,nova vitia;et quia ipsorum moribus aliena,perinde odium pravis et honestis.



85
Poi subentrò l’onore;-i Parthi si erano pervertiti,domandato il re all’altro emisfero,guastato dalle usanze del nemico,il trono degli Arsacidae tra le province Romane era mantenuto e dato,dove sarebbe finita quella fama di uccisori di Crassus,di inseguitori di Antonius se il servo di Caesar,dopo aver tollerato per tanti anni la schiavitù,venisse a comandare sui Parthi?-.
Anche lui stesso, diverso dagli antenati nelle abitudini, faceva infuriare gli oppositori,raramente cacciava,incurante dei cavalli,e quante volte percorreva le città usava la lettiga,inoltre provava fastidio per i pranzi locali.Erano motivo di derisione anche i compagni Graeci e il sigillare le più insignificanti suppellettili.Però era facilmente accessibile,affabile,indulgente ,qualità ignote ai Parthi,anzi nuovi vizi;e poichè qualità estranee ai costumi degli stessi ,perciò malviste sia le cattive sia le buone.
86
Igitur Artabanus,Arsacidarum e sanguine apud Dahas adultus,excitur,primoque congressu fusus reparat vires regnoque potitur.Victo Vononi perfugium Armenia fuit,vacua tunc interque Parthorum et Romanas opes infida ob scelus Antonii,qui Artavasden regem Armeniorum specie amicitiae inlectum,dein catenis oneratum,postremo interfecerat.Eius filius Artaxias,memoria patris nobis infensus,Arsacidarum vi seque regnumque tutatus est.Occiso Artaxia per dolum propinquorum datus a Caesae Armeniis Tigranes deductusque in regnum a Tiberio Nerone.Nec Tigrani diuturnum imperium fuit neque liberis eius,quamquam sociatis more externo in matrimonium regnumque.Dein iussu Augusti impositus Artavasdes et non sine clade nostra deiectus.



86
Quindi Artabanus,cresciuto presso i Dahae ,di sangue Arsacide,è chiamato a regnare ,e a un primo scontro sconfitto ricompatta le forze e conquista il potere.L’Armenia fu il rifugio per il vinto Vonones,neutrale allora e tra la potenza dei Parthi e dei Romani ,perfida a causa del misfatto di Antonius che convocato amichevolmente il re degli Armeni Artavasdes,lo aveva incatenato e infine eliminato.Artaxias suo figlio,memore del padre,ostile a noi,difese sè e il potere con l’appoggio degli Arsacidae.Ucciso Artaxias da una congiura famigliare,Caesar impose Tigranes agli Armeni e Tiberius Nero lo condusse nel regno.Neanche il governo di Tigranes fu lungo,nè dei suoi figli,per quanto avessero condiviso mogli e potere secondo l’usanza straniera.Infine, per ordine di Augustus imposto Artavesdes, ma scacciato non senza perdite nostre.
87
Tum C:Caesar componendae Armeniae deligitur.Is Ariobarzanen,origine Medum,ob insignem corporis forma et praeclarum animum volentibus Armeniis praefecit.Ariobarzane morte fortuita absumpto stirpem eius haud toleravere;temptatoque feminae imperio,cui nomen Erato,eaque brevi pulsa incerti solutique et magis sine domino quam in libertate profugum Vononen in regnum accipiunt.Sed ubi minitari Artabanus et parum subsidii in Armeniis,vel,si nos..a vi defenderetur,bellum adversus Parthos sumendum erat,rector Syriae Creticus Silanus excitum custodia circumdat,manente luxu et regio nomine.Quod ludibrium ut effugere agitaverit Vonones,in loco reddemus.



87
Allora C.Caesar viene incaricato di metter ordine in Armenia.Questo,col benestare degli Armeni,pose al comando Ariobarzanes,di stirpe Meda,uomo di eccezionale aspetto fisico e molto intelligente.Morto casualmente Ariobarzanus,gli Armeni non sopportarono i suoi eredi( ma il potere assunto da una donna,Eratus,e anche questa dopo un pò costretta a dimettersi),incerti e sciolti e più senza padrone che liberi accettarono come re il profugo Vonones.Ma quando Artabanus iniziò a minacciare e quasi inesistente l’apparato militare degli Armeni,o, se noi fossimo intervenuti con la forza,sarebbe scoppiata la guerra con i Parthi,il governatore della Syria Creticus Silanus fatto venire Vonones lo trattenne sotto vigilanza ,garantendogli il lusso e il titolo regio.A suo tempo descriverò come pensasse di fuggire da questa farsa.
88
Ceterum Tiberio haud ingratum accidit turbati res Orientis,ut ea specie Germanicum suetis legionibus abstraheret novisque provinciis impositum dolo simul et casibus obiectaret.At ille, quanto acriora in eum studia militum et aversa patrui voluntas,celerandae victoriae intentior,tractare proeliorum vias et quae sibi tertium iam annum belligeranti saeva vel prospera evenissent.Fundi Germanos acie et iustis locis,iuvari silvis paludibus,brevi aestate et praematura hieme;suum militem haud perinde vulneribus quam spatiis itinerum,damno armorum adfici;fessas Gallias ministrandis equis;longum impedimentorum agmen op.ortunum ad insidias, defensantibus iniquum.At si mare intretur,promptam ipsis possessionem et hostibus ignotam;simul bellum maturius incipi legionesque et commeatus pariter vehi;integrum equitem equosque per ora et alveos fluminum media in Germania fore.



88
La intrigata situazione dell’Oriente tuttavia non fu sgradita a Tiberius,perchè con questo pretesto poteva allontanare Germanicus dagli abituali eserciti Germanici e, assegnato alle nuove province, renderlo esposto a tranelli e infortuni.Ma quello,(quanto più acceso il favore dei militari per lui e contraria la volonta dello zio,tanto più impaziente di una veloce vittoria)studiava i percorsi di guerra e quegli eventi positivi o amari che erano accaduti a lui nei tre anni ormai di combattimenti.-ossia i Germani erano stati sconfitti con uno schieramento e in luoghi regolari,mentre erano stati aiutati dai boschi e dagli acquitrini,dalla breve estate e dall’anticipato inverno-;i suoi soldati erano stati danneggiati non certo dai colpi quanto dalla lunghezza dei percorsi,dalla perdita delle armi;-le Galliae erano stanche di rifornire cavalli;-la lunga fila di bagagli esposta agli agguati,difficile da difendere.
-Ma se si prendeva il mare,rapido il possesso e senza avviso dei nemici;-e così la guerra sarebbe iniziata più rapidamente - i soldati e le vettovaglie sarebbero state trasportate insieme;-integri,cavalli e cavalieri sarebbero arrivati al centro della Germania su per la foce e i corsi dei fiumi.
89
Igitur huc intendit,missis ad census Galliarum P.Vitellio et C.Antio:Silius et Anteius et Caecina fabricandae classi praeponuntur.Mille naves sufficere visae properataeque;aliae breves,angusta puppi proraque et lato utero,quo facilius fluctus tolerarent;quaedam planae carinis,ut sine noxa siderent;plures adpositis utrimque gubernaculis,converso ut repente remigio hinc vel illinc adpellerent;multae pontibus stratae,super quas tormenta veherentur,simul aptae ferendis equis aut commeatui;velis habiles,citae remis augebantur alacritate militum in speciem ac terrorem.Insula Batavorum in quam convenirent praedicta,ob faciles adpulsus accipiendisque copiis et transmittendum ad bellum op.ortuna.Nam Rhenus uno alveo continuus aut modicas insulas circumveniens apud principium agri Batavi velut in duos amnes dividutur,servatque nomen et violentiam cursus,qua Germaniam praevehitur,donec Oceano misceatur;ad Gallicam ripam latior et placidior adfluens(verso cognomento Vahalem accolae dicunt) mox id quoque vocabulum mutat Mosa flumine eiusque immenso ore eundum in Oceanum effunditur


89
Quindi a ciò si dedicò:-P.Vitellius e C.Antius mandati nelle Gallie a interessarsi dell’entrate finanziarie,-Silius e Anteius e Caecina furono incaricati di allestire la flotta.Sembrarono sufficienti mille navi e furono costruite in fretta;alcune navi piccole,strette davanti e di dietro e con la stiva larga,in modo da resistere meglio alla corrente,alcune con la chiglia piatta,affinchè si posassero senza danno,moltissime con i timoni davanti e dietro,in modo che cambiata all’improvviso la direzione di voga,da una parte o dall’altra potessero approdare,molte coperte da tavolati sui quali venivano trasportate le macchine lanciaproiettili,e assieme adatte a trasportare cavalli o vettovaglie;con vele maneggevoli,con veloci vogatori le navi davano acor più un aspetto minaccioso grazie all’entusiasmo della truppa. L’isola dei Batavi in cui sbarcare nominata prima,adatta per il facile approdo al concentramento delle forze e come base di lancio per la guerra.Infatti il Rhenus dal percorso continuo oppure intervallato da piccole isole ,si divide in due canali all’altezza della regione dei Batavi,e mantiene il nome e l’impeto della corrente,quello che scorre attraverso la Germania ,finchè non si versa nell’Oceanus;mentre sul versante Gallico si muove più largo e più placido(cambiato di nome,i nativi lo chiamano Vahales),poi anche questo appellativo muta in fiume Mosa,e con il grandissimo estuario di questo sfocia nel medesimo Oceanus.

90
Sed Caesar,dum adiguntur naves,Silium legatum cum expedita manu inruptionem in Chat.os facere iubet;ipse,audito castellum Lupiae flumini adpositum obsideri,sex legiones eo duxit.Neque Silio ob subitos imbres aliud actum quam ut modicam praedam et Arpi principis Chat.orum coniugem filiamque raperet,neque Caesari copiam pugnae obsessores fecere,ad famam adventus eius dilapsi.Tumulum tamen nuper Varianis legionibus structum et veterem aram Druso sitam disiecerant.Restituit aram honorique patris princeps ipse cum legionibus decucurrit;tumulum iterare haud visum,et cuncta inter castellum Alisonem ac Rhenum novis limitibus aggeribusque permunita.


90
Ma il Caesar,mentre le navi fanno rotta,ordina al generale Silius di fare irruzione contro i Chatti con veloci reparti,lui stesso,saputo dell’assedio al castello posto sul fiume Lupia,condusse lì sei legioni.Nè l’azione di Silius,a causa di improvvise piogge, sortì altro che un modesto bottino e il rapimento della figlia e della moglie di Arpus ,principe dei Chatti,-nè gli assedianti,spariti al suo arrivo , opposero resistenza al Caesar.Tuttavia distrussero un sepolcro edificato da poco per i soldati di Varus e un antico altare innalzato a Druso. Fece restaurare l’altare e in rispetto del padre lo stesso principe sfilò con le legioni;non sembrò opportuno riedificare il monumento,e tutto il territorio tra la fortezza Alisones e il Rhenus venne super difeso con nuove strade e trincee.

91
Iamque classis advenerat,cum praemisso commeatu et distributis in legiones ac socios navibus fossam,cui Drusianae nomen,ingressus precatusque Drusum patrem,ut se eadem ausum libens placatusque exemplo ac memoria consiliorum atque operum iuvaret,lacus inde et Oceanum usque ad Amisiam flumen secunda navigatione pervehitur.Classis........relicta laevo amne,erratumque in eo,quod non subvexit militem dextras in terras iturum;ita plures dies efficiendis pontibus absumpti.Et eques quidem ac legiones prima aestuaria,nondum adcrescente unda,intrepidi transiere;postremum auxiliorum agmen Batavique in parte ea,dum insultant aquis artemque nandi ostentant,turbati et quidam hausti sunt.Metanti castra Caesari Angrivariorum defectio a tergo nuntiatur:missus ilico Stertinius cum equite et armatura levi igne et caedibus perfidiam ultus est.



91
E intanto le navi erano arrivate,dopo aver diviso le navi tra le legioni e gli alleati e aver mandato avanti le vettovaglie,entrato nel canale detto Drusianus e pregando il padre Drusus,benevolo e ben disposto,di aiutarlo(osando la medesima impresa) coll’esempio e col ricordo degli ammonimenti e dei fatti,attraversa i laghi quindi e il mare fino al fiume Amisia con una tranquilla navigazione.Le navi lasciate ancorate sulla parte sinistra del fiume,e si sbagliò in questo che, non si trasportò la truppa per andare sulla riva destra;così sciupati svariati giorni a costruire ponti.E anche la cavalleria e le legioni attraversarono impavidi le prime lagune in assenza della marea;
la retroguardia degli alleati e i Batavi in questa parte,mentre saltano dentro l’acqua e sfoggiano l’abilità natatoria,furono scompigliati e qualcuno anche ingoiato.Mentre il Caesar disponeva la base viene riferita della diserzione alle spalle degli Angrivarii .Stertinius mandato lì con cavalieri e veloci fanti e vendicò il tradimento con incendi e uccisioni.
92
Flumen Visurgis Romanos Cheruscosque interfluebat.Eius in ripa cum ceteris primoribus Arminius adstitit,quaesitoque an Caesar venisset,postquam adesse responsum est,ut liceret cum fratre conloqui oravit.Erat in exercitu cognomento Flavus,insignis fide et amisso per vulnus oculo paucis ante annis duce Tiberio.Tum permissu.. progressusque salutatur ab Arminio;qui amotis stipatoribus,ut sagittarii nostra pro ripa dispositi abscederent postulat,et postquam digressi,unde ea deformitas oris interrogat fratrem.Illo locum et proelium referente,quodnam praemium recepisset exquirit.Flavus aucta stipendia,torquem et coronam aliaque militaria dona memorat,inridente Arminio vilia servitii pretia.


92
Il fiume Visurgis scorreva tra i Romani e i Cherusci.Sulla sua ripa Arminius con tutti gli altri capitribù si fermò ,e chiesto se il Caesar fosse arrivato,quando la risposta fu affermativa,chiese gli fosse concesso di dialogare col fratello.Era nell’esercito col soprannome di Flavus,famoso per la fedeltà e per l’occhio perso per un colpo, pochi anni prima sotto il comando di Tiberius.Allora dato il permesso e Flavus fattosi incontro ,viene salutato da Arminius,che congedato il seguito,chiede l’allontanamento degli arcieri schierati di fronte alla nostra ripa,e dopo che furono ritirati,interrogò il fratello sul motivo di quel viso deturpato.Mentre quello riferisce il luogo e la battaglia,Arminius gli chiede quale ricompensa avesse ricevuta.
Flavus menziona l’aumento di stipendio,la collana militare e la corona e gli altri doni militari,tra l’ilarità di Arminius per i dozzinali compensi della servitù.

93
Exim diversi ordiuntur,hic magnitudinem Romanam,opes Caesaris et victis graves poenas,in deditionem venienti paratam clementiam;neque coniugem et filium eius hostiliter haberi;ille fas patriae,libertatem avitam,penetrales Germaniae deos,matrem precum sociam;ne propinquorum et adfinium,denique gentis suae desertor et proditor quam imperator esse mallet.Paulatim inde ad iurgia prolapsi quo minus pugnam conserent ne flumine quidem interiecto cohibebantur,ni Stertinius adcurrens plenum irae armaque et equum poscentem Flavum attinuisset.Cernebatur contra minitabundus Arminius proeliumque denuntians;nam pleraque Latino sermone interiacebat,ut qui Romanis in castris ductor popularium meruisset.
.


93
Quindi in disaccordo cominciano a discutere,questo la potenza romana,le forze armate di Germanicus e le gravose sanzioni per i vinti,il pronto perdono per chi si arrendeva,e che né la moglie né suo figlio venivano trattenuti ostilmente;
quello invece ricordava la patria,la libertà degli avi,la religione propria dei Germani,la madre compagna delle preghiere,e che non doveva preferire di essere fuggiasco e traditore dei vicini e dei parenti,e in breve della sua gente piuttosto che esserne il leader.Quindi poco alla volta trascesi a male parole,neanche il frapposto fiume li avrebbe bloccati dall’azzuffarsi se Stertinius accorrendo non avesse trattenuto Flavus arrabbiatissimo mentre chiedeva armi e cavallo.Di fronte si scorgeva Arminius minaccioso e che dichiarava la guerra;infatti inseriva moltissime parole della lingua latina poiché aveva militato nelle file Romane come comandante dei suoi corregionarii.
94
Postero die Germanorum acies trans Visurgim stetit.Caesar nisi pontibus praesidiidque impositis dare in discrimen legiones haud imperatorium ratus,equitem vado tramittit.Praefuere Stertinius et e numero primipilarium Aemilius,distantibus locis invecti,ut hostem diducerent.Qua celerrimus amnis,Chariovalda dux Batavorum erupit.Eum Cherusci fugam simulantes in planitiem saltibus circumiectam traxere;dein coorti et undique effusi trudunt adversos,instant cedentibus collectosque in orbem pars congressi,quidam eminus proturbant.Chariovalda diu sustentata hostium saevitia,hortatus suos ut ingruentes catervas globo …fringerent,atque ipse densissimos inru.pens,congestis telis et suffosso equo labitur,ac multi nobilium circa;ceteros vis sua aut equites cum Stertinio Aemilioque subvenientes periculo exemere.


94
Il giorno dopo l’esercito dei Germani si schierò oltre il Visurgis.Il Caesar pensando che non fosse da comandante mettere in pericolo le legioni,senza ponti e avamposti, fa attraversare la cavalleria su un guado.I capi furono Stertinius e Aemilius,uno dei centurioni anziani,spintisi avanti in luoghi distanti per dividere i nemici .Dove il fiume era rapidissimo , Chariovalda capo dei Batavi irruppe.I Cherusci fingendo la fuga lo attrassero in una piana circondata da boschi;quindi balzati fuori e usciti da ogni parte attaccano gli avversari,incalzano quelli che arretravano e una parte in gruppo aggredisce gli avversari circondati,una parte attacca da lontano.Chariovalda dopo una lunga difesa dagli aggressivi nemici,dopo aver esortato i suoi, con una sortita in gruppo, ad infrangere l’accerchiamento nemico,e lui stesso irrompendo sui fittisssimi nemici,cadde sotto un nugolo di frecce( il cavallo trafitto da sotto),e intorno molti nobili;la propria forza o l’arrivo dei cavalieri con Stertinius e Aemilius salvarono gli altri.

95
Caesar transgressus Visurgim indicio perfugae cognoscit delectum ab Arminio locum pugnae;convenisse et alias nationes in silvam Herculi sacram,ausurosque nocturnam castrorum oppugnationem.Habita indici fides,et cernebantur ignes,suggressique propius speculatores audiri fremitum equorum immensique et inconditi agminis murmur attulere.Igitur propinquo summae rei discrimine explorandos militum animos ratus,quonam id modo incorruptum foret,secum agitabat.Tribunos et centuriones laeta saepius quam comperta nuntiare,libertorum servilia ingenia,amicis inesse adulationem;si contio vocetur,illic quoque pauci incipiant reliquos adstrepere.Penitus noscendas mentes,cum secreti et incustoditi inter militares cibos spem aut metum proferrent.


95
Il Caesar ,oltrepassato il Visurgis,venne a sapere dalle rivelazioni di un fuggiasco:- il luogo scelto da Arminius per il combattimento;che anche altre popolazioni erano arrivate nella selva sacra a Hercules,che i Germani avrebbero attaccato audacemente di notte-.Presa per buona la soffiata,infatti si scorgevano i fuochi,e mandati vicino di nascosto degli esploratori,questi riferirono di aver ascoltato i nitriti dei cavalli e il rumorio di un immenso e disordinato schieramento .
Quindi pensando di dover conoscere l’opinione dei soldati in vista dell’imminente battaglia risolutiva,rifletteva con sé stesso in qual modo fare un sondaggio obbiettivo.
Gli ufficiali e i sottufficiali riferivano notizie più spesso positive che veritiere,i segretari avevano una indole servile,gli amici lo lusingavano,se convocava un’adunanza,lì anche se una minoranza avesse preso la parola,tutti gli altri avrebbero applaudito.
Bisognava conoscere a fondo i pensieri , nella pausa pranzo quando i militari appartati e non controllati,danno voce alla speranza o alla paura.

96
Nocte coepta egressum augurali per occulta et vigilibus ignara,comite uno,contectus umeros ferina pelle,adit castrorum vias,adsistit tabernaculis fruiturque fama sui,cum hic nobilitatem ducis,decorem alius,plurimi patientiam comitatem,per seria per iocos eundem animum laudibus ferrent reddendamque gratiam in acie faterentur,simul perfidos et ruptores pacis ultioni et gloriae mactandos.Inter quae unus hostium,Latinae linguae sciens,acto ad vallum equo voce magna coniuges et agros et stipendii in dies,donec bellaretur,sestertios centenos,si quis transfugisset,Arminii nomine pollicetur.Intendit ea contumelia legionum iras;veniret dies,daretur pugna;sumpturum militem Germanorum agros,tracturum coniuges;accipere omen et matrimonia ac pecunias hostium praedae destinare.Tertia ferme vigilia adsultatum est castris,sine coniectu teli,postquam crebras pro munimentis cohortes et nihil remisum sensere.



96
Venuta la sera Germanicus uscito dall’alloggio per vie nascoste e sconosciute alle sentinelle,con un compagno,con sulle spalle una pelliccia,percorse le strade della base,si fermò negli alloggiamenti e si compiaciaceva della sua popolarità,poiché chi parlava della nobiltà del comandante,chi della bellezza,moltissimi della indulgenza,della gentilezza,lodavano in lui il medesimo atteggiamento nei momenti seri e scherzosi e ammettevano di doverlo ricompensare sul campo di battaglia,mentre i guastatori della pace e gli infidi dovevano essere sacrificati alla vendetta e alla gloria.Nel frattempo uno dei nemici ,conoscitore della lingua Latina,arrivato sulle fortificazioni col cavallo,con gran voce prometteva a nome di Arminius mogli,terreni e stipendi giornalieri di cento sesterzi se qualcuno avesse defezionato finchè c’era la guerra.Questo affronto inaspri i soldati,- venisse il giorno, avrebbero dato battaglia,si sarebbero impossessati dei campi dei Germani,avrebbero avuto le mogli;accettavano l’augurio e avrebbero fatto bottino delle donne e dei denari dei nemici-.Verso mezzanotte ci fu l’assalto alla base,tenendosi i nemici fuori tiro, dopochè si accorsero della fitta schiera dei soldati davanti alle fortificazioni e della stretta sorveglianza.
97
Nox eadem laetam Germanico quietem tulit.viditque se operatum et sanguine sacro respersa praetexta pulchriorem aliam manibus aviae Augustae accepisse.Auctus omine,addicentibus auspiciis vocat contionem et quae sapientia provisa aptaque imminenti pugnae disserit.Non campos modo militi Romano ad proelium bonos,sed, si ratio adsit,silvas et saltus;nec enim immensa barbarorum scuta,enormes hastas inter truncos arborum et enata humo virgulta perinde haberi quam pila et gladios et haerentia corpori tegmina.Denserent ictus,ora mucronibus quaererent:non loricam Germano,non galeam,ne scuta quidem ferro nervoque firmata,sed viminum textus vel tenues et fucatas colore tabulas;primam utcumque aciem hastatam,ceteris praeusta aut brevia tela.Iam corpus ut visu torvum et ad brevem impetum validum,sic nulla vulnerum patientia;sine pudore flagitii,sine cura ducum abire fugere,pavidos adversis,inter secunda non divini,non humani iuris memores.Si taedio viarum ac maris finem cupiant,hac acie parari:propiorem iam Albim quam Rhenum neque bellum ultra,modo se patris patruique vestigia prementem isdem in terris victorem sisterent.



97
Germanico passò la medesima notte in lieto sonno e si vide far sacrifici e avendo la tunica sporca di sangue benedetto, riceverne dalle mani della nonna Augusta un'altra più bella.Felice per il presagio,essendo favorevole il significato,convoca una assemblea e espone i consigli dettati dal buon senso e consoni all’ imminente scontro.-non solamente gli spazi adatti ai combattenti Romani,ma,se si usava la testa,i boschi e le macchie;infatti gli enormi scudi degli stranieri,gli enormi giavellotti non altrettanto venivano maneggiati tra i tronchi degli alberi e i cespugli affioranti dal suolo quanto le piccole aste,le spade e le aderenti corazze.Concentrassero i colpi,colpissero al viso con i pugnali,i Germani non avevano la corazza,l’elmo,neanche gli scudi rinforzati col ferro e col cuoio,ma un tessuto di vimini oppure fini e colorate tavolette;comunque fosse, la prima linea con i giavellotti,le altre con armi corte e brevi.Veramente guerrieri terribili alla vista e vigorosi al primo assalto,ma senza alcuna sopportazione delle ferite,paurosi nelle difficoltà,senza timore del disonore,senza badare ai capi scappavano via,fuggivano,ma nella buona sorte dimentichi sia della legge divina che umana.
Se stufi delle strade e del mare desideravano la fine,si preparassero a questa battaglia;era più vicino il fiume Albis che il Rhenus e la guerra non più oltre purchè lo innalzassero vincitore mentre calpestava le orme del padre e dello zio sulla medesima terra.

98
Orationem ducis secutus militum ardor,signumque pugnae datum.Nec Arminius aut ceteri Germanorum proceres omittebant suos quisque testari,hos esse Romanos Variani exercitus fugacissimos,qui,ne bellum tolerarent,seditionem induerint;quorum pars onusta vulneribus terga,pars fluctibus et procellis fractos artus infensis rursum hostibus,adversis diis obiciant,nulla boni spe.Classem quippe et avia Oceani quaesita,ne quis venientibus occurreret,ne pulsos premeret;sed ubi miscuerint manus,inane victis ventorum remorumve subsidium.Meminissent modo avaritiae crudelitatis superbiae;aliud sibi reliquum quam tenere libertatem aut mori ante servitium?
Sic accensos et proelium poscentes in campum,cui Idistavisio nomen,deducunt.Is medius inter Visurgim et colles,ut ripae fluminis cedunt aut prominentia montium resistunt,inaequaliter sinuatur.Pone tergum insurgebat silva.


98
Il discorso del comandante accolto con entusiasmo dalla truppa e fu dato l’ordine di combattere.Nemmeno Arminus o gli altri capitribù dei Germani trascuravano ognuno di sondare i propri uomini-questi erano i più vigliacchi dei Romani dell’armata di Varus ,i quali si ammutinarono per non prolungare la guerra;una parte dei quali con la schiena appesantita dalle ferite,una parte con fratture agli arti provocate dalle ondate e dalle tempeste, venivano ad affrontar con nessuna buona speranza avversari di nuovo aggressivi e le divinità nemiche.E anche lo stratagemma di una flotta e di rotte poco note nel mare,perché nessuno si opponesse al loro sbarco e impedisse la loro ritirata;ma quando fosse iniziato lo scontro,inutile il soccorso dei venti e dei remi.Ora i Germani si ricordassero dell’avarizia,della crudeltà,della superbia;cos’altro restava che mantenere la libertà oppure morire prima della schiavitù?-.
Cos’ì infiammati e invocando la guerra si spostarono nel campo chiamato Idistavisium.Questo faceva delle curve non uniformi tra il Visurgis e le colline ,a seconda di come si allontanavano gli argini del fiume si o si ergevano i rilievi dei monti.Vicino alle loro spalle sorgeva il bosco.

99
Editis in altum ramis et pura humo inter arborum truncos.Campum et prima silvarum barbara acies tenuit;soli Cherusci iuga insedere,ut proeliantibus Romanis desuper incurrerent.Noster exercitus sic incessit;auxiliares Galli Germanique in fronte,post quos pedites sagittarii;dein quattuor legiones et cum duabus praetoriis cohortibus ac delecto equite Caesar;exim totidem aliae legiones et levis armatura cum equite sagittario ceteraeque sociorum cohortes.Intentus paratusque miles ut ordo agminis in aciem adsisteret.Visis Cheruscorum catervis,quae per ferociam proruperant,validissimos equitum incurrere latus,Stertinium cum ceteris turmis circumgredi terga.ue invadere iubet,ipse in tempore adfuturus .



99
I rami puntavano in alto e la terra pulita tra i tronchi degli alberi .Lo schieramento nemico occupava il campo e l’inizio della macchia;i soli Cherusci si posero sui rilievi,per assalire da sopra i combattenti Romani.Il nostro esercito avanzò così;gli alleati Galli e Germani in prima fila,dopo di loro gli arcieri appiedati;poi quattro legioni con due reparti di guardie pretoriane e il Caesar con la cavalleria d’elite;appresso le altre altrettanti legioni e i reparti leggeri con gli arcieri a cavallo e gli altri contingenti della coalizione.I soldati zelanti e attenti a schierarsi in battaglia collo schieramento di marcia.Vista la massa di Cherusci,che con spavalderia si erano buttati all’attacco,il Caesar comanda ai più valorosi cavalieri di correre verso i fianchi,a Stertinius con gli altri squadroni di prenderli alle spalle ed attaccarli,lui stesso a tempo debito sarebbe giunto.
100
Interea,pulcherrimum augurium,octo aquilae petere silvas et intrare visae imperatorem advertere.Exclamat irent,sequerentur Romanas aves,propria legionum nu.ina.Simul pedestris acies infertur et praemissus eques postremos ad latera impulit.Mirumque dictu,duo hostium agmina diversa fuga,qui silvam tenuerant,in aperta,qui campis adstiterant,in silvam ruebant.Medii inter hos Cherusci collibus detrudebantur,inter quos insignis Arminius manu,voce vulnere sustentabat pugnam.Incubueratque sagittariis,illa rupturus,ni Raetorum Vindelicorumque et Gallicae cohortes signa obiecissent.Nisu tamen corporis et impetu equi pervasit,oblitus faciem suo cruore,ne nosceretur.Quidam adgnitum a Chaucis inter auxilia Romana agentibus emissumque tradiderunt.Virtus seu fraus eadem Inguiomero effugium dedit.Ceteri passim trucidati;et plerosque tranare Visurgim conantes iniecta tela aut vis fluminis,postremo moles ruentium et incidentes ripae operuere.Quidam turpi fuga in summa arborum nisi ramisque se occultantes admotis sagittariis per ludibrium figebantur,alios prorutae arbores adflixere.




100
Intanto un bellissimo augurio-otto aquile viste dirigersi verso la selva ed entrarvi e fu un segnale per il comandante.Egli urla di andare,di marciare dietro ai volatili dei Romani ,figure protettrici delle forze armate.La fanteria attacca e intanto la cavalleria ,mandata avanti,respinge la retroguardia verso le ali.Incredibile a dirsi,due schieramenti dei nemici in opposta fuga,chi era stato nella selva correva all’aperto,chi si era posizionato sui campi verso la selva.I Cherusci in mezzo a questi erano scacciati dalle colline,tra i quali Arminius in evidenza combatteva con le mani,con la voce,con le ferite,ed assalì gli arcieri e di là avrebbe sfondato se i reparti di Raetii e dei Vindelici e le truppe dei Galli non lo avessero bloccato.
Tuttavia grazie al fisico energico e allo slancio del cavallo attraversò le linee,colla faccia imbrattata del suo sangue per non essere riconosciuto.Alcuni raccontarono che era stato riconosciuto dai Chaucii combattenti a fianco dei Romani e fatto scappare.Il coraggio o la medesima perfidia salvò Inguiomerus.
Tutti gli altri da ogni parte ammazzati ;
i tiri degli arcieri o la corrente del fiume,infine la calca dei fuggitivi e le rive crollate ne inghiottì la maggior parte mentre tentavano di attraversare a nuoto il Visurgis.Alcuni saliti con vergognosa fuga in cima agli alberi e nascosti tra i rami,venivano infilzati tra i dileggi dagli arcieri sopraggiunti-gli alberi abbattuti sbatterono giù gli altri.
101
Magna ea victoria neque cruenta nobis fuit,Quinta ab hora diei ad noctem caesi hostes decem milia passuum cadaveribus atque armis opplevere,repertis inter spolia eorum catenis,quas in Romanos ut non dubio eventu portaverant.Miles in loco proelii Tiberium imperatorem salutavit struxitque aggerem et in modum tropaeorum arma subscriptis victarum gentium nominibus imposuit.Haud perinde Germanos vulnera luctus excidia quam ea species dolore et ira adfecit.Qui modo abire sedibus,trans Albim concedere parabant,pugnam volunt,arma rapiunt;plebes primores,iuventus senes agmen Romanum repente incursant turbant.Postremo deligunt locum flumine et silvis clausum,arta intus planitie et umida;silvas quoque profunda palus ambibat,nisi quod latus unum Angivarii lato aggere extulerant,quo a Cheruscis dirimerentur.Hic pedes adstitit;equitem propinquis lucis texere,ut ingressis silvam legionibus a tergo foret.


101
Fu questa per noi una grande e incruenta vittoria,i nemici uccisi dalla tarda mattinata alla sera riempirono di armi e cadaveri uno spazio di( circa) sei chilometri-trovati sui loro corpi delle catene destinate ai Romani in quanto indubbio il successo-I soldati sul luogo di battaglia resero omaggio all’imperatore Tiberius e alzarono un montarozzo e come in un memoriale ci posero le armi con una iscrizione con i nomi delle tribù vinte.Questa scena d’altronde arrecò dolore e ira tra i Germani più che le ferite,i lutti,lo sterminio.Coloro che prima si preparavano ad abbandonare le case,a oltrepassare l’Albis,ora volevano combattere,afferrare le armi;il popolino,i notabili,i giovani,i vecchi fanno una incursione contro l’esercito Romano,lo scompigliano.Infine scelgono un luogo chiuso dal fiume e dai boschi con una stretta e umidiccia pianura;anche una profonda palude circondava i boschi meno che su un lato solo dove gli Angivarii avevano alzato un terrapieno per essere divisi dai Cherusci.Qui si posizionò la fanteria,la cavalleria si nascose nella boscaglia vicina affinchè,avanzando l’esercito Romano nella foresta,si trovasse alle spalle .

102
Nihil ex his Caesari incognitum;consilia locos,prompta occulta noverat astusque hostium in perniciem ipsis vertebat.Seio Tuberoni legato tradit equitem campumque;peditum aciem ita instruxit ut pars aequo in silvam aditu incederet,pars obiectum aggerem eniteretur;quod arduum sibi,cetera legatis permisit.Quibus plana evenerant,facile inrupere;quis impugnandus agger,ut si murum succederent,gravibus superne ictibus conflictabantur.Sensit dux imparem comminus pugnam remotisque paulum legionibus funditores libritoresque excutere tela et proturbare hostem iubet;missae e tormentis hastae,quantoque conspicui magis propugnatores,tanto pluribus vulneribus deiecti.Primus Caesar cum praetoriis cohortibus capto vallo dedit impetum in silvas;conlato illic gradu certatum.Hostem a tergo palus,Romanos flumen aut montes claudebant:utrisque necessitas in loco,spes in virtute,salus ex victoria.



102
Nulla di ciò sfuggiva al Caesar;era venuto a conoscenza delle decisioni,dei luoghi,dei fatti evidenti e segreti e rivoltava le astuzie dei nemici contro di loro.Affidò a Seius Tubero la cavalleria e lo spazio aperto ,instruì la fanteria in modo che una parte entrasse nel bosco per la pianura,una parte superasse l’ostacolo del terrapieno;questa azione difficile la lasciò per sé,il restante ai generali.
Quelli impegnati sulla piana ebbero vita facile,ma quelli che dovevano assalire il montarozzo,come se si fossero fatti sotto a un muro,venivano tormentati dall’alto da violenti colpi.Il comandante capì l’impari corpo a corpo e fatte ritirare un poco le legioni comandò ai frombolieri e ai tiratori di lanciare i proiettili;
inoltre scagliate dall’artiglieria delle lunghe aste e quanto più i difensori erano in vista,tanto più venivano colpiti da svariati colpi.Preso possesso del bastione il Caesar per primo con i reparti di guardie scelte si slanciò nella selva;riprese le posizioni, lì si combattè.
La palude alle spalle dei nemici,il fiume o i monti chiudevano i Romani:per entrambi l’inevitabilità a causa del luogo,la speranza nel valore,la salvezza dalla vittoria
103
Nec minor Germanis animus,sed genere pugnae et armorum superabantur,cum ingens multitudo artis locis praelongas hastas non protenderet,non colligeret neque adsultibus et velocitate corporum uteretur,coacta stabile ad proelium;contra miles,cui scutum pectori adpressum et insidens capulo manus,latos barbarorum artus,nuda ora foderet viamque strage hostium aperiret,imprompto iam….ob continua pericula,sive illum recens acceptum vulnus tardaverat.Quin et Inguiomerum tota volitantem acie fortuna magis quam virtus deserebat.Et Germanicus quo magis adgnosceretur,detraxerat tegimen capiti orabatque insisterent caedibus:nil opus captivis,solam internicionem gentis finem bello fore.Iamque sero diei subducit ex acie legionem faciendis castris:ceterae ad noctem cruore hostium satiatae sunt.Equites ambigue certavere.



103
Né minore il coraggio dei Germani,ma erano in difficoltà per il tipo di combattimento e di armi,poiché il grande assembramento,costretto a un corpo a corpo, non permetteva a causa del piccolo spazio, di protendere le lunghissime aste ,di riunirle insieme e non potevano giovarsi dei salti e della velocità dei movimenti;al contrario i nostri col petto difeso dallo scudo e la mano stretta sull’elsa,potevano colpire le larghe membra degli stranieri,le nude teste e così si aprirono la strada facendo strage dei nemici,cogliendo impreparato( Arminius) a causa delle continue situazioni pericolose,oppure la recente ferita subita lo aveva indebolito.Mentre la fortuna piuttosto che il valore mancò a Inguiomerus piroettante su tutto il campo di battaglia.Germanicus aveva tolto il casco dalla testa per essere più riconoscibile e incitava i suoi a continuare il massacro:-non avevano bisogno di prigionieri,la guerra sarebbe finita solamente collo sterminio della razza. E sul tardi ritirò una legione per costruire il campo base:le altre si saziarono fino a notte del sangue dei nemici.La cavalleria si scontrò senza successo.
104
Laudatis pro contione victoribus Caesar congeriem armorum struxit,superbo cum titulo:debellatis inter Rhenum Albimque nationibus exercitum Tiberii Caesaris ea monimenta Marti et Iovi et Augusto sacravisse.De se nihil addidit,metu invidiae an ratus conscientiam facti satis esse.Mox bellum in Angrivarios Stertinio mandat,ni deditionem properavissent.Atque illi supplices nihil abnuendo veniam omnium accepere.Sed aestate iam adulta legionum aliae itinere terrestri in hibernacula remissae,plures Caesar classi impositas per flumen Amisiam Oceano invexit.Ac primo placidum aequor mille navium remis strepere aut velis impelli;mox atro nubium globo effusa grando,simul variis undique procellis incerti fluctus prospectum adimere,regimen impedire;milesque pavidus et casuum maris ignarus dum turbat nautas vel intempestive iuvat,officia prudentium corrumpebat.



104
Il Caesar dopo aver elogiato i vinvitori dinanzi all’adunata fece costruire un montarozzo di armi con un titolo orgoglioso: -l’esercito di Tiberius Caesar aveva consacrato quel memoriale a Mars,Iovis e Augustus,sgominate le popolazioni tra il Rhenus e l’Albis-.Non fece menzione di sé,per timore della gelosia oppure convinto che bastasse la conoscenza del fatto .Poi affida la guerra contro gli Angrivarii a Stertinius nell’ipotesi che non si affrettasseo a sottomettersi.E quelli senza opporsi anzi supplici ottennero il perdono di tutti.Ma ormai essendo sul finire dell’estate,il Caesar,spostate alcune legioni nelle basi invernali per via terra,le altre dopo averle fatte imbarcare le inviò sul fiume Amisia verso l’Oceanus.E se dapprima le mille navi assordavano con i remi il placido mare oppure grazie alle vele erano mosse, poi una diffusa grandinata da un tetra sfera di nubi ,insieme alle indistinte ondate a causa dei diversi temporali ovunque ,tolsero la vista,impedirono il governo;i soldati impauriti e ignari dei rischi del mare creando confusione ai marinai o portando aiuto in modo intempestivo ,rendevano nulle le fatiche degli uomini esperti.
105
Omne dehinc caelum et mare omne in austrum cessit,qui humidis Germaniae terris,profundis amnibus immenso nubium tractu validus et rigore vicini septentrionis horridior rapuit disiecitque naves in aperta Oceani aut insulas saxis abruptis vel per occulta vada infestas.Quibus paulum aegreque vitatis,postquam mutabat aestus eodemque quo ventus ferebat,non adhaerere ancoris,non exhaurire inrumpentes undas poterant;equi iumenta sarcinae,etiam arma praecipitantur,quo levarentur alvei manantes per latera et fluctus supperurgente.Quanto violentior cetero mari Oceanus et truculentia caeli praestat Germania,tantum illa clades novitate et magnitudine excessit,hostilibus circum litoribus aut ita vasto profundo,ut credatur novissimum ac sine terris mare.


105
Quindi tutto il cielo e tutto il mare fu preda del vento austrum,che reso vigoroso dalla terra umida della Germania dai profondi fiumi, dall’immensa striscia di nuvole e reso assai violento dal freddo del vicino nord,afferrò e squarciò le navi sul mare aperto oppure sulle isole pericolose a causa degli scogli o dei bassifondi invisibili.Quelle che a stento e per poco avevano evitato questi pericoli, non avevano potuto,li proprio dove il vento le trascinava dopo che la marea era cambiata, gettare le ancore né essere svuotate dell’acqua imbarcata;cavalli,animali,cibo,anche le armi vennero buttate giù per alleggerire gli scafi sommersi dai cavalloni e che slittavano sui fianchi .Quanto il Mar del Nord è più violento degli altri mari e la Germania eccelle per il terribile clima,tanto quella sciagura fu superiore per novità e grandezza,circondati da spiagge ostili con un così vasta profondita da pensare a quel mare come l’ultimo e senza approdi.

106
Pars navium haustae sunt,plures apud insulas longius sitas eictae;milesque nullo illic hominum cultu fame absumptus,nisi quos corpora equorum eodem elisa toleraverant.Sola Germanici triremis Chaucorum terram adpellit;quem per omnes illos dies noctesque apud scopulos et prominentes oras,cum se tanti exitii reum clamitaret,vix cohibuere amici quo minus eodem mari oppeteret.Tandem relabente aestu et secundante vento claudae naves raro remigio aut intentis vestibus,et quaedam a validioribus tractae,revertere;quas raptim refectas misit,ut scrutarentur insulas.Collecti ea cura plerique;multos Angrivarii nuper in fidem accepti redemptos ab interioribus reddidere;quidam in Britaniam rapti et remiss. a regulis:Ut quis ex longinquo revenerat,miracula narrabant:vim turbinum et inauditas volucres,monstra maris,ambiguas hominum et beluarum formas,visa sive ex metu credita



106
Una parte delle navi furono inghiottite,la maggioranza sbattute su isole poste lontano;i soldati morirono di fame,lì assenza di coltivazioni umane,meno quelli che si nutrirono nel medesimo luogo dei corpi fracassati dei cavalli .Solamente la triremi di Germanicus approdò nella terra dei Chauci;e lui per tutti quei giorni e quelle notti sugli scogli e sui promontori e poiché gridava con insistenza di essere il colpevole di tanto disastro,solo a stento gli amici lo trattennero dall’ uccidersi nello stesso mare.Infine colla bassa marea e il vento favorevole le malconce navi ritornarono con pochi rematori o colle vele rattoppate e qualcuna tirata dalle più sane;e Germanicus ,dopo averle velocemente riassettate, le spedì in ricognizione sulle isole.La maggioranza degli uomini ritrovata grazie a questa sollecitudine;alcuni ritornarono dalle zone più interne riscattati dagli Angrivari da poco alleati;altri portati in Britannia furono restituititi dalle autorità locali-
come uno era ritornato da molto lontano,parlava di cose meravigliose:violenti temporali e inauditi uccelli,mostri marini,forme di incerta natura di uomini e belve,viste oppure credute per la paura-

107
Sed fama classis amissae ut Germanos ad spem belli,ita Caesarem ad coercendum erexit.C.Silio cum triginta peditum,tribus equitum milibus ire in Chattos imperat,ipse maioribus copiis Marsos inrumpit,quorum dux Mallovendus,nuper in deditionem acceptus,propinquo luco defossam Varianae legionis aquilam modico praesidio servari indicat.Missa ex.emplo manus quae hostem a fronte eliceret,alii qui terga circumgressi recluderent humum;et utrisque adfuit fortuna.Eo promptior Caesar pergit introrsus,populatur exscindit non ausum congredi hostem aut,sicubi restiterat,statim pulsum nec umquam magis,ut ex captivis cognitum est,paventem.Quippe invictos et nullis casibus superabiles Romanos praedicabant,qui perdita classe,amissis armis,post constrata equorum virorumque corporibus litora eadem virtute,pari ferocia et velut aucti numero inrupissent.


107
Ma la notizia della perdita delle navi indusse sia i Germani a sperare nella guerra sia il Caesar alla repressione.Ordina a C.Silius di andare contro i Chatti con trentamila fanti e tremila cavalieri,lui stesso con maggiori forze attaccò i Marsi,il generale dei quali Mallovendus, da poco passato a noi,aveva rivelato che l’insegna d’aquila della legione Variana ,seppellita in un vicino bosco,era custodita da una piccola scorta.(Mandato subito un contingente di soldati che facesse uscire di fronte il nemico mentre altri soldati girando alle loro spalle scavassero la terra);
- a entrambi la fortuna arrise-.Tanto più risoluto il Caesar si diresse verso l’interno,fa razzie,saccheggia-il nemico non osando fare opposizione oppure se occasionalmente resisteva,subito battuto né mai prima il nemico così impaurito, come si seppe dai prigionieri.Lodavano come invincibili e in nessun caso superabili i Romani che persa la flotta,buttate le armi,pur con le spiagge ricoperte dei cadaveri di uomini e cavalli,erano all’attacco con pari fierezza e come se ingrossati di numero.

108
Reducti inde in hib..na miles,laetus animi,quod adversa maris expeditione prospera pensavisset.Addidit munificentiam Caesar,quantum quis damni professus erat, exsolvendo.Nec dubium habebatur labare hostes petendaeque pacis consilia sumere,et si proxima aestas adiceretur,posse bellum patrari.Sed crebris epistulis Tiberius monebat,rediret ad decretum triumphum:satis iam eventuum,satis casuum.Prospera illi et magna proelia;eorum quoque meminisset,quae venti et fluctus,nulla ducis culpa,gravia tamen et saeva damna intulissent.Se novies a divo Augusto in Germaniam missum plura consilio quam vi perfecisse.Sic Sugambros in deditionem acceptos,sic Suebos regemque Maroboduum pace obstrictum.Posse et Cheruscos ceterasque rebellium gentes,quoniam Romanae ultioni consultum es..t,internis discordiis relinqui.Precante Germanico annum efficiendiis coeptis,acrius modestiam eius adgreditur alterum consulatum offerendo,cuius munia praesens obiret.Simul adnectebat,si foret adhuc bellandum,relinqueret materiem Drusi fratris gloriae,qui nullo tum alio hoste non nisi apud Germanias adsequi nomen imperatorium et deportare lauream posset.Haud cunctatus est ultra Germanicus,quamquam fingi ea seque per invidiam parto iam decori abstrahi intellegeret.


108
Insomma riconsegnati i soldati nelle basi,col morale alto perché contrapponevano al disastro navale la positiva spedizione.Il Caesar fu generoso risarcendo i danni che ciascuno lamentava.Non c’erano dubbi che i nemici stavano cedendo ed erano sul punto di chiedere la pace e che se la successiva estate si fosse raggiunta si poteva concludere la guerra.Ma Tiberius con frequenti lettere consigliava Germanicus di ritornare per celebrare il trionfo-ormai troppi i successi,troppi gli insuccessi;grandi e felici battaglie le sue;ricordava anche quelle che per colpa del vento e del mare,non del comandante,avevano prodotto tuttavia pesanti e sanguinose perdite-.Lui stesso ,mandato nove volte dal santo Augustus in Germania,aveva ottenuto più risultati con la diplomazia che con la forza-in tal modo arresisi i Sigambri,così costretti alla pace i Suevi e il re Maroboduus,poteva anche lasciare i Cherusci e le altre tribù ribelli alle loro lotte intestine, poichè era stata compiuta la rappresaglia Romana-.
Ma chiedendo Germanicus ancora un anno per terminare il lavoro intrapreso,Tiberius con più energia lo richiamò all’obbedienza offrendo il secondo consolato,per le cui funzioni si richiedeva la sua presenza;aggiungeva inoltre che se c’era ancora da combattere,lasciasse al fratello Drusus il terreno per la gloria,( nessun altro nemico allora che in Germania) il quale avrebbe potuto conseguire il grado di generale e riportare la vittoria.Germanicus non indugiò oltre,benchè capisse che erano scuse e che veniva richiamato per gelosia, essendo già celebre.


109
Sub idem tempus e familia Scriboniorum Libo Drusus defertur moliri res novas.Eius negotii initium ordinem finem curatius disseram,quia tum primum reperta sunt quae per tot annos rem publicam exedere.Firmius Catus senator,ex intima Libonis amicitia,iuvenem improvidum et facilem inanibus ad Chaldaeorum promissa,magorum sacra,somniorum etiam interpretes impulit,dum proavum Pompeium,amitam Scriboniam,quae quondam Augusti coniunx fuerat,consobrinos Caesares,plenam imaginibus domum ostentat hortaturque ad luxum et aes alienum,socius libidinum et necessitatum,quo pluribus indiciis inligaret.



109
In quello stesso periodo Libo Drusus della famiglia degli Scribonii viene accusato di cospirazione.L’inizio,lo svolgimento la fine di questo fatto esporrò con molta attenzione poiché allora per la prima volta furono messe in luce quelle realtà che per tanti anni corrosero lo stato.
Firmius Catus senatore, intimo amico di Libo,indirizzò il giovanotto incauto e inconcludente alla lettura degli oroscopi,verso i culti misterici dei magi,verso gli interpreti dei sogni,mentre intanto gli magnificava e il bisnonno Pompeius e la nonna Scribonia,che era stata una volta moglie di Augustus,e i cugini Caesar e l’abitazione piena di maschere funebri, trascinandolo su una china di eccessi e di debiti,compagno di bagordi e di ristrettezze in modo da comprometterlo con più prove.
110

Ut satis testium et qui servi eadem noscerent repperit,aditum ad principem postulat,demonstrato crimine et reo per Flaccum Vescularium equitem Romanum,cui propior cum Tiberio usus erat.Caesar indicium haud aspernatus congressus abnuit;posse enim eodem Flacco internuntio sermone…commeare.Atque interim Libonem ornat praetura,convictibus adhibet,non vultu alienatus,non verbis commotior(adeo iram condiderat);cunctaque eius dicta factaque,cum prohibere posset,scire malebat,donec Iunius quidam temptatus ut infernas umbras carminibus eliceret,ad Fulcinium Trionem indicium detulit.Celebre inter accusatores Trionis ingenium erat avidumque famae malae..Statim corripit eum,adit consules,cognitionem senatus poscit.Et vocantur patres,addito consultandum super re magna et atroci.

110

Appena trovò sufficienti testi e quei servi che avevano le stesse informazioni ,chiede udienza al principe,dopo aver riferito il reato e il resposabile tramite Flaccus Vescularius,borghese,che aveva un rapporto più confidenziale con Tiberius,eTiberius senza disprezzare la denuncia rifiutò l’abboccamento,infatti lo stesso Flacco poteva fare da portavoce dei colloqui.E intanto Tiberius nominò pretore Libo,continuò ad invitarlo ai pranzi,senza palesare rancore,senza parole di astio(talmente bravo fu nel celare l’ira).
Invece che arrestarlo,preferì essere informato di ogni sua parola e fatto,finchè un certo Iunius,consultato da Libo perché evocasse con dei versi le anime dei morti, fece la spia a Fulcinius Trio.
Trio era famoso tra i delatori per la bravura e la cattiveria.Subito ghermì il colpevole Libo,si rivolse ai consoli,chiese l’inchiesta del senato.E i senatori furono convocati,col pretesto che si doveva decidere su un fatto grande e minaccioso.

111
Libo interim veste mutata cum primoribus feminis circumire domos,orare adfines,vocem adversum pericula poscere,abnuentibus cunctis,cum diversa praetenderent,eadem formidine.Die senatus metu et aegritudine fessus,sive,ut tradidere quidam,simulato morbo,lectica delatus ad fores curiae innisusque fratri et manus ac supplices voces ad Tiberium tendens immoto eius vultu excipitur.Mox libellos er auctores recitat Caesar,ita moderans,ne lenire neve asperare crimina videretur.Accesserant praeter Trionem et Catum accusatores Fonteius Agrippa et C.Vibius,cetrtabantque cui ius perorandi in reum daretur,donec Vibius,quia nec ipsi inter se concederent et Libo sine patrono,introisset,singillatim se crimina obiecturum professus,protulit libellos vaecordes adeo,ut consultaverit Libo,an habiturus foret opes,quis viam Appiam Brundisium usque pecunia operiret.


111
Intanto Libo,vestito a lutto,frequentava assiduamente i palazzi colle nobildonne più in vista,pregava i parenti,chiedeva aiuto contro i pericoli,ma tutti si negavano ,opponendo svariati dinieghi,per la medesima paura.Nel giorno del senato spossato dalla paura e da una malattia,oppure come si disse,simulando un’infermità,arrivato in portantina all’ingresso del senato , appoggiandosi al fratello ,tese le mani con supplichevole voce verso Tiberius, ma fu ricevuto da lui con impassibile viso.Poi il Cesar citò le accuse e gli autori,con obiettività, per non dare l’impressione di mitigare o di aggravare i reati.Si erano fatti avanti come accusatori oltre Trio e Cato ,Fonteius Agrippa e C.Vibius,e gareggiavano su chi dovesse assumere l’accusa,finchè Vibius,poiché tra di loro non si mettevano d’accordo e Libo non si era procurato un avvocato difensore,dopo aver dichiarato che da solo avrebbe esposto i capi di imputazione,avanzò accuse apertamente assurde del tipo che Libo avrebbe domandato se avrebbe avuto tali ricchezze da asfaltare di denaro la via Appia fino a Brundisium.

112
Inerant et alia huiusce modi stolida vana,si mollius acciperes,miseranda;uni tamen libello manu Libonis nominibus Caesarum aut senatorum additas atroces vel occultas notas accusator arguebat.Negante reo adgnoscentes servos per tormenta interrogari placuit;et quia vetere senatus consulto quaestio in caput domini prohibebatur,callidus et novi iuris repertor Tiberius mancipari singulos actori publico iubet,scilicet ut in Libonem ex servis salvo senatus consulto quaereretur.Ob quae posterum diem reus petivit domumque digressus extremas preces P.Quirinio propinquo suo ad principem mandavit.Responsum est ut senatum rogaret.Cingebatur interim milite domus;strepebant etiam in vestibulo,ut audiri,ut aspici possent,cum Libo,ipsis quas in novissimam voluptatem adhibuerat epulis excruciatus,vocare percussorem,prensare servorum dextras,inserere gladium.



112
Anche altre imputazioni venivano aggiunte, di tale tenore, stupide e senza senso,da commiserare se si fossero giudicate con più tolleranza;tuttavia l’accusatore denunziava che su uno scritto a mano di Libo erano state aggiunte annotazioni minacciose o sibilline ai nomi dei Cesari e dei senatori.Poichè l’imputato negava si decise di ottenere la confessione dei servi con la tortura;poiché per un antico decreto del senato,l’accusa capitale contro il padrone non era possibile,lo scaltro Tiberius inventore di una nuova legge,comandò a un pubblico ufficiale di vendere i servi ,naturalmente perché i servi potessero incolpare Libo fatto salvo il decreto del senato.Perciò l’imputato chiese un giorno ancora e andato a casa mandò a Tiberius le ultime preghiere tramite il suo congiunto P.Quirinius.
La risposta fu che si rivolgesse al senato.
Frattanto la casa veniva circondata dai soldati,mentre facevano rumore anche nell’ingresso,perché potessero essere sentiti,visti, Libo,nauseato dallo stesso cibo che aveva fatto apparecchiare per l’ultimo piacere,iniziò ad invocare un uccisore ,a prendere le mani dei servi,a introdurvi la spada.

113
Atque illis,dum trepidant,dum refugiunt,evertentibus adpositum mensa… lumen,feralibus iam sibi tenebris duos ictus in viscera derexit.Ad gemitum conlabentis adcurrere liberti,et caede visa miles abstitit.Accusatio tamen apud patres adseveratione eadem peracta,iuravitque Tiberius petiturum se vitam quamvis nocenti,nisi voluntariam mortem properavisset.Bona inter accusatores dividuntur,et praeturae extra ordinem datae iis qui senatorii ordinis erant.Tunc Cotta Messalinus,ne imago Libonis exsequias posterorum comitaretur,censuit,Cn Lentulus,ne quis Scribonius cognomentum Drusi adsumeret.Supplicationum dies Pomponii Flacci sententia constituti;..dona Iovi Marti Concordiae,utque iduum Septembrium dies,quo se Libo interfecerat,dies festus haberetur,L.P….. et Gallus Asinius et Papius Mutilus et L.Apronius decrevere;quorum auctoritates adulationesque rettuli,ut sciretur vetus id in re publica malum.Facta et de mathematicis magisque Italia pellendis senatus consulta;quorum e numero L.Pituanius saxo deiectus est,in P.Marcium consules extra portam Esquilinam,cum classicum canere iussissent.more prisco advertere.


113
Mentre quelli tremanti,scioccati fanno cadere la lampada posta sul tavolo,Libo nel buio ormai per sé letale, si sferrò due colpi allo stomaco.Corsero i domestici all’urlo del caduto , i soldati visto il morto si allontanarono.
Tuttavia il procedimento in senato andò avanti colla medesima severità,ma Tiberius giurò che , se Libonius non si fosse affrettato a suicidarsi,ne avrebbe chiesto la grazia anche se reo.I beni furono divisi tra i querelanti e le preture date straordinariamente a quelli che erano senatori.Allora Cotta Messalinus decretò che la maschera di Libo non accompagnasse i funerali dei discendenti,Cn.Lentulus che nessun Scribonius assumesse il cognome dei Drusi.Per decisione di Pomponius Flaccus istituiti i giorni dell’espiazione,L.P. e Gallus Asinius e Papius Mutilus e L.Apronius decisero i doni a Iovis,a Mars,alla Concordia,e che fosse festivo il 13 Settembre,giorno nel quale Libo si era ucciso;di questi riportai le ordinanze e le ruffianerie perché si conoscesse un vizio, questo, antico nell’ organismo statale.Emanato in più anche un decreto di espulsione dall’Italia per gli astrologi,uno dei quali L.Pitanius fu buttato giù dal dirupo,i consoli punirono secondo l’antica usanza P.Marcius fuori della porta Esquilina,dopo aver ordinato che le trombe suonassero.

114
Proximo senatus die multa in luxum civitatis dicta a Q.Haterio consulari,Octavio Frontone praetura functo;decretumque ne vasa auro solida ministrandis cibis fierent,ne vestis Serica viros foedaret.Excessit Fronto ac postulavit modum argento supellectili familiae:erat quippe adhuc frequens senatoribus,si quid e re publica crederent,loco sententiae promere.Contra Gallus Asinius disseruit:auctu imperii adolevisse etiam privatas opes,idque non novum,sed e vetustissimis moribus;aliam apud Fabricios,aliam apud Scipiones pecuniam;et cuncta ad rem publicam referri,qua tenui angustas civium domos,postquam eo magnificentiae venerit,gliscere singulos.Neque in familia et argento quaeque ad usum parentur nimium aliquid aut modicum nisi ex fortuna possidentis.Distinctos senatus et equitum census,non quia diversi natura,sed ,ut locis ordinibus dignationibus antistent,..ta iis quae ad requiem animi aut salubritatem corporum parentur,nisi forte clarissimo cuique plures curas,maiora pericula subeunda,delenimentis curarum et periculorum carendum esse.Facilem adsensum Gallo sub nominibus honestis confessio vitiorum et similitudo audientium dedit.Adiecerat et Tiberius non id tempus censurae nec,si quid in moribus labaret,defuturum corrigendi auctorem.



114
Nella successiva seduta del senato molte parole sui lussi dei cittadini da parte dell’ex console Q.Haterius e dall’ex pretore Octavius Fronto;
e si legiferò di vietare la somministrazione di cibo in recipienti di oro massiccio,e agli uomini di indossare gli sconci abiti di seta.Fronto andò oltre e chiese di imporre un limite all’ argento,al mobilio,agli schiavi -certamente i senatori avevano ancora l’abitudine,se sentivano un motivo di interesse pubblico,di proporlo al momento del loro intervento.
Gallus Asinius obiettò :-coll’aumento del potere anche le ricchezze private erano cresciute,e questo fatto non nuovo,ma una vecchissima consuetudine;altri i denari dei Fabricius,diversi quelli degli Scipio,e tutti i beni erano proporzionati allo stato,ed con lo stato piccolo, anche le case dei cittadini modeste, dopo che esso arrivò a una posizione di grandezza,anche i privati si arricchirono. Nella servitù,nell’argento e negli oggetti d’uso si è un po’ eccessivi oppure modesti a seconda della fortuna del proprietario.La casta dei senatori e dei borghesi è ben distinta,non perché diversi per natura,ma perchè sono avvantaggiati sia nei loggioni,nel rango sociale,nella nobiltà,sia in quei rimedi che recano tranquillità alla mente e salute al corpo. Salvo che proprio loro che devono sopportare maggiori problemi,maggiori pericoli,debbano essere privi degli antidoti alle ambasce e ai pericoli!-
La confessione in termini onorevoli dei difetti e l’affinità della platea, recò un facile consenso a Gallo.Anche Tiberius aveva assentito che non era quello il momento della censura e che se si fosse scivolato nell’immoralita non sarebbe mancato un provvedimento di correzione.
115
Inter quae L.Piso ambitum fori,corrupta iudicia,saevitiam oratorum accusationes minitantium increpans abire se et cedere urbe,victurum in aliquo abdito et longinquo rure testabatur;simul curiam relinquebat.Commotus est Tiberius ,et quamquam mitibus verbis Pisonem permulsisset,propinquos quoque eius impulit,ut abeuntem auctoritate vel precibus tenerent.Haud minus liberi doloris documentum idem Piso mox dedit vocata in ius Ugulania,quam supra leges amicitia Augustae extulerat.Nec aut Urgulania obtemperavit,in domum Caesaris spreto Pisone vecta,aut ille abscessit,quamquam Augusta se violari et imminui quereretur.Tiberius,hactenus indulgere matri civile ratus,ut se iturum ad praetoris tribunal,adfuturum Urgulaniae diceret,processit Palatio,procul sequi iussis militibus.Spectabatur occursante populo compositus ore et sermonibus variis tempus atque iter ducens,donec propinquis Pisonem frustra coercentibus deferri Augusta pecuniam quae petebatur iuberet.Isque finis rei,ex qua neque Piso inglorius et Caesar maiore fama fuit.Ceterum Urgulaniae potentia adeo nimia civitati erat,ut testis in causa quadam,quae apud senatum tractabatur,venire dedignaretur;missus est praetor,qui domi interrogaret,cum virgines Vestales in foro et iudicio audiri,quotiens testimonium dicerent,vetus mos fuerit.


115
Contemporaneamente L.Piso dichiarava di voler allontanarsi e di abbandonare la città,sarebbe vissuto in un appartato e lontano casale,prendendosela con i brogli giudiziari,le sentenze viziate,la ferocia degli intimidatori avvocati ,e subito abbandonava l’aula.Tiberius ne rimase colpito e benchè avesse calmato Piso con miti parole,fece pressione anche sui suoi parenti affinchè lo trattenessero dall’andarsene con le preghiere o con l’autorità.Lo stesso Piso diede una non minore prova di franco sdegno poi quando citò in tribunale Ugulania,che godeva dell’ impunità grazie alla amicizia della Augusta .E né Ugulania obbedì,anzi si recò nella residenza dell’imperatore in spregio a Piso,o questo lasciò perdere ,per quanto l’Augusta si lamentasse di essere offesa e sminuita.
Tiberius, giudicando corretto accontentare la madre solo in ciò,ossia nel dirle che lui sarebbe andato all’udienza in pretura,che avrebbe appoggiato Urgulania,uscì dal Palazzo con la scorta di dietro da lontano..
Tiberius era osservato dalla gente accorsa, mentre con atteggiamento tranquillo e svariati discorsi camminava e passava il tempo , fino a quando l’Augusta patteggiò di pagare la cifra richiesta da Piso, invano pressato dai parenti.Questa la fine del processo,dal quale gloria per Piso e maggiore fama per l’imperatore.Comunque Urgulania aveva una tale potenza in città,che si rifiutò di comparire come testimone in una causa trattata nel senato.Fu mandato il pretore ad interrogarla a casa,quando anche le vergini Vestali hanno l’abitudine per una inveterata tradizione,ogniqualvolta debbano testimoniare,di essere ascoltate nel tribunale al Foro.

116
Res eo anno prolatas haud referrem,ni pretium foret Cn.Pisonis et Asinii Galli super eo negotio diversas sententias noscere.Piso,quamquam afuturum se dixerat Caesar,ob id magis agendas censebat,ut absente principe senatum et equites posse sua munia sustinere decorum rei publicae foret.Gallus.quia speciem libertatis Piso praeceperat,nihil satis inlustre aut ex dignitate populi Romani nisi coram et sub oculis Caesaris,eoque conventum Italiae et adfluentes provincias praesentiae eius servanda dicebat.Audiente haec Tiberio ac silente magnis utrimque contentionibus acta,sed res dilatae.Et certamen Gallo adversus Caesarem exortum est.



116
Non rifererei gli atti prodotti quell’anno se non valesse la pena di conoscere le differenti opinioni di Cn:Piso e Asinius Gallus su questo problema.Benchè il Caesar avesse detto che sarebbe mancato,Piso era intervenuto per una maggiore attività a causa di ciò in modo che assente l’imperatore fosse segno di buon governo che i senatori e i borghesi potesserero assolvere le loro prerogative.Gallus,poiché Piso lo aveva anticipato nell’atteggiamento liberale,diceva che nulla era più splendido o più imponente che davanti e sotto gli occhi dell’imperatore e che perciò bisognava mantenere alla sua presenza il congresso dell’Italia e il summit delle province.
Queste tesi con grandi arringhe portate avanti da entrambi con Tiberius in attento silenzio ,ma gli atti di governo rinviati.E nacque una disputa tra Gallus e l’imperatore
117
Nam censuit in quinquennium magistatuum comitia habenda,utque legionum legati,qui ante praeturam ea militia fungebantur,iam tum praetores destinarentur,princeps duodecim candidatos in annos singulos nominaret.Hau..dubium erat eam sententiam altius penetrare et arcana imperii temptari.Tiberius tamen,quasi au..retur potestas eius,disseruit:grave moderationi suae tot eligere,tot differre.Vix per singulos annos offensiones vitari,quamvis repulsam propinqua spes soletur:quantum odii fore ab iis,qui ultra quinquennium proiciantur.Unde prospici posse quae cuique tam longo temporis spatio mens domus fortuna?Superbire homines etiam annua designatione;quid si honorem per quinquennium agitent?Quinquiplicari prorsus magistratus,subverti leges,quae sua spatia exercendae candidatorum industriae quaerendisque aut potiundis honoribus statuerint.Favorabili in speciem oratione vim imperii tenuit.


117
Infatti propose di tenere le elezioni dei magistrati per il quinquennio e che i generali dell’esercito,che prima della pretura assolvevano quella carica,già allora fossero nominati pretori,si nominassero dodici candidati per ogni anno .Senza dubbio quella proposta incideva assai profondamente e metteva alla prova i riposti assetti del potere.Tuttavia Tiberius,come se la sua autorità non ne fosse diminuita,rispose :sceglierne tanti,tanti rimandarne,era un peso per la sua rettitudine.A stento evitava i rancori dei candidati per i singoli anni,seppure trombati avevano l’abitudine a sperare di li a poco:quanto odio si sarebbe attirato da loro che venivano rimandati oltre il quinquennio?Donde poter prevedere ciò che sarà della mente,della situazione domestica,della fortuna di ciascuno in un così lungo intervallo di tempo.Gli uomini s’insuperbiscono anche per la nomina annuale,figurati se sventolassero durante i cinque anni l’incarico.Certamente quintuplicati i magistrati,annullate le leggi che fissarono gli spazi propri ai candidati per la propaganda elettorale e l’elezione.
Tiberius mantenne l’integrità del potere con una replica accattivante nella forma.

118
Censusque quorundam senatorum iuvit.Quo magis mirum fuit,quod preces Marci Hortali,nobilis iuvenis,in paupertate manifesta superbius accepisset.Nepos erat oratoris Hortensii,inlectus a divo Augusto liberalitate decies sestertii ducere uxorem,suscipere liberos,ne clarissima familia exstingueretur.Igitur quattuor filiis ante limen curiae adstantibus,loco sententiae,cum in Palatio senatus haberetur,modo Hortensii inter oratores sitam imaginem,modo Augusti intuens,ad hunc modum coepit:<Patres conscripti,hos quorum numerum et pueritiam videtis,non sponte sustuli,sed quia princeps monebat;simul maiores mei meruerant ut posteros haberent.Nam ego,qui non pecuniam,non studia populi neque eloquentiam,gentile domus nostrae bonum,varietate temporum accipere vel parare potuissem,satis habebam,si tenues res meae nec mihi pudori nec cuiquam oneri forent.Iussus ab imperatore uxorem duxi.En stips et progenies tot consulum,tot dictatorum.Nec ad invidiam ista,sed conciliandae misericordiae refero.Adsequentur florente te,Caesar,quos dederis honores:interim Q.Hortensii pronepotes,divi Augusti alumnos ab inopia defende>.


118
Aiutò economicamente anche alcuni senatori.Perciò di più stupi che avesse accolto con alterigia le preghiere del giovane nobile Marcus Hortalus in palese povertà.Era nipote dell’avvocato Hortensius,e costretto dal santo Augustus grazie a un sussidio di un milione di sesterzi a sposarsi,a mantenere dei figli,affinchè l’illustrissima famiglia non finisse.
Quindi mentre i quattro figli rimanevano davanti all’ingresso del senato,nel posto delle sedute,poiché il senato si trovava nel Palatino,iniziò,osservando ora la statua di Hortensius posta tra gli avvocati,ora quella di Augustus in questo modo <onorevoli,non spontaneamente allevai questi di cui vedete il numero e la giovinezza,ma perché l’imperatore mi esortava,e diceva che i miei antenati avevano meritato di avere una discendenza.Infatti io che non avrei potuto avere o conseguire per il mutare dei tempi nè ricchezza,né popolarità né capacità oratoria,beni familiari della nostra casata,mi bastava che le mie misere sostanze non fossero un disonore per me e un peso per nessuno.Comandato dall’imperatore mi sposai-ecco la razza e la discendenza di tanti consoli,di tanti presidenti con pieni poteri.Dico ciò non per stizza,ma per cercare comprensione.Conseguiranno,Caesar,nel tuo splendore,quell’incarichi che gli daraii;intanto preserva dalla povertà i pronipoti di Hortensius,i piccini di Augustus.

119
Inclinatio senatus incitamentum Tiberio fuit quo promptius adversaretur,his ferme verbis usus:<Si quantum pauperum est venire huc et liberis suis petere pecunias coeperint,singuli numquam exsatiabuntur,res publica deficiet.Nec sane ideo a maioribus concessum est egredi aliquando relationem et quod in commune conducat loco sententiae proferre,ut privata negotia et res familiares nostras hic augeamus cum invidia senatus et principum,sive indulserint largitionem sive abnuerint.Non enim preces sunt istud,sed efflagitatio,intempestiva quidem et improvisa,cum aliis de rebus convenerint patres,consurgere et numero atque aetate liberum suorum urgere modestiam senatus,eandem vim in me transm…ere ac velut perfringere aerarium.Quod si ambitione exhauserimus,per scelera supplendum erit.Dedit tibi,Hortale,divus Augustus pecuniam,sed non compellatus nec ea lege ut semper daretur.



119
La condiscendenza dei senatori pose i prsupposti in Tiberio per opporsi energicamente,-le parole usate all’incirca queste-:<Se tutti quanti i poveri iniziassero a venire qui e a chiedere soldi per i propri figli,mai tutti potrebbero essere accontentati e lo stato andrebbe in rovina.Nè poi certamente dagli antichi fu concesso di trasgredire talvolta all’ordine del giorno e di rinviare le sedute su ciò che va a vantaggio di tutti,per accrescere qui le rendite private e i patrimoni familiari , con rancore verso i senatori e i presidenti ,sia che abbiano concesso la donazione,sia che l’abbiano negata. Infatti questo atteggiamento,l’alzarsi e il molestare gli educati senatori col numero e l’età dei propri figli,usare la stessa prepotenza nei miei confronti e quasi cercar di distruggere le finanze dello stato,mentre gli onorevoli sono riuniti per altri motivi,non è supplicare,ma una geremiade del tutto fuori tempo e improvvisa.
Ciò che avremo logorato per populismo,sarà da ripianare con scellerati provvedimenti.Il santo Augustus ti diede,Hortalus,soldi,ma senza rimproveri né in base a una si fatta legge ,chè sempre ti venissero dati.
120
Languescet alioqui industria,intendetur socordia,si nullus ex se metus aut spes,et securi omnes aliena subsidia exspectabunt,sibi ignavi,nobis graves>Haec atque talia,quamquam cum adsensu audita ab iis,quibus omnia principum.honesta atque inhonesta,laudare mos est,plures per silentium aut occultum murmur excepere.Sensitque Tiberius;et cum paulum reticuisset,Hortalo se respondisse ait:ceterum,si patribus videretur,daturum liberis eius ducena sestertia singulis,qui sexus viriis essent.Egere alii grates:siluit Hortalus,pavore an avitae nobilitatis etiam inter angustias fortunae retinens.Neque miseratus est posthac Tiberius,quamvis domus Hortensii pudendam ad inopiam delaberetur.



120
In genere l’operosità svanisce,l’indolenza predomina,se non si ha nessuna paura o speranza,e se tutti aspettano sicuri le sovvenzioni,si creerà una disistima di sè,un onere per noi>.La maggior parte ascoltarono queste e simili parole in silenzio o con un velato mormorio,per quanto furono accolte con favore da quelli che sono abituati ad lodare tutti i discorsi ,giusti o no, dei governanti.Tiberius se ne accorse e dopo un poco di silenzio,disse che avrebbe dato risposta a Hortalus:insomma se i senatori erano d’accordo avrebbe dato ai figli di quello venti milioni di sesterzi per ognuno dei figli maschi.Altri ringraziarono,Hortalus rimase zitto,per paura oppure perché anche tra le ristrettezze economiche conservava l’avito senso dell’onore.Nè Tiberius lo aiutò oltre,benchè la casata di Hortensius scivolasse nella vergognosa povertà.
 
Torna ai contenuti | Torna al menu