Capitoli 121 - 180 - Annali di Tacito - Traduzione in italiano

Vai ai contenuti

Menu principale:

Capitoli 121 - 180

121
Eodem anno mancipii unius audacia,ni mature subventum foret,discordiis armisque civilibus rem publicam perculisset.Postumi Agrippae servus,nomine Clemens,comperto fine Augusti pergere in insulam Planasiam et fraude aut vi raptum Agrippam ferre ad exercitus Germanicos non servili animo concepit.Ausa eius impedivit tarditas onerariae navis;atque interim pa.rata caede ad maiora et magis praecipitia conversus furatur cineres vectusque Cosam,Etruriae promunturium,ignotis locis sese abdit,donec crinem barbamque promitteret:nam aetate et forma haud dissimili in dominum erat.Tum per idoneos et secreti eius socios crebrescit vivere Agrippam,occultis primum sermonibus,ut vetita solent,mox vago rumore apud imperitissimi cuiusque promptas aures aut rursum apud turbidos eoque nova cupientes.Atque ipse adire municipia obscuro diei,neque propalam aspici neque diutius isdem locis,sed quia veritas visu et mora,falsa festinatione et incertis valescunt,relinquebat famam aut praeveniebat.



121
Nello stesso anno il coraggio di un unico schiavo avrebbe distrutto con contrasti e conflitti lo stato se non si fosse intervenuto in fretta.Clemens servo di Postumus Agrippa saputa della fine di Augustus viaggiò verso l’isola di Planasia e progettò con indole non da schiavo di portare Agrippa,rapito con l’inganno o con la forza ,presso l’armata Germanica.La lentezza della nave mercantile impedì il colpo di mano;e intanto ucciso Agrippa, progettando imprese maggiori e più pericolose,ruba le ceneri e arrivato a Cosa,promontorio dell’Etruria,si nascose in luoghi sconosciuti,finchè non gli crebbe la barba e i capelli;infatti per età e fisico non era dissimile dal padrone.Allora suoi amici capaci e a parte del suo segreto diffusero la voce che Agrippa era vivo,prima in modo clandestino,come si suole con gli argomenti proibiti,poi con un coinvolgente pettegolezzo da parte di ogni sprovveduto o al contrario degli amanti del disordine e perciò delle rivoluzioni.Lui stesso andava nei centri abitati di sera,né si faceva vedere in pubblico né a lungo negli stessi posti,ma poiché la verità prende forza con l’indagine e la calma,la menzogna invece con la fretta e l’incertezza,Clemens lasciava la fama di sè o la anticipava.
122
Vulgabatur interim per Italiam servatum munere deum Agrippam,credebatur Romae;iamque Ostiam invectum multitudo ingens,iam in urbe clandestini coetus celebrabant,cum Tiberium anceps cura distrahere,vine militum servum suum coerceret an inanem credulitatem tempore ipso venescere sineret:modo nihil spernendum,modo non omnia metuenda ambiguus pudoris ac metus reputabat.Postremo dat negotium Sallustio Crispo.Ille e clientibus duos(quidam milites fuisse tradunt) deligit atque hortatur,simulata conscientia adeant,offerant pecuniam,fidem atque pericula polliceantur.Exsequuntur ut iussum erat.Dein speculati noctem incustoditam,accepta idonea manu,vinctum clauso ore in Palatium traxere.Percunctanti Tiberio,quo modo Agrippa factus esset,respondisse fertur<quo modo tu Caesar>.Ut ederet socios subigi non potuit.Nec Tiberius poenam eius palam ausus,in secreta Palatii parte interfici iussit corpusque clam auferri.Et quamquam multi e domo principis equitesque ac senatores sustentasse opibus,iuvisse consiliis dicerentur,haud quaesitum.


122
Intanto si diffondeva per l’Italia la voce che Agrippa grazie a dio si era salvato,lo credevano a Roma;e già molta gente festeggiava il suo arrivo a Ostia,già in Roma circoli clandestini,mentre Tiberius era innervosito da due pensieri,se usare la forza militare contro il suo schiavo oppure lasciar che lo stesso tempo affievolisse l’inconsistente gossip.Diviso tra il rispetto e la paura,un momento considerava che niente è da sottovalutare ,un momento che non tutto è da temere.Infine affida il caso a Sallustius Crispus.Questo sceglie due suoi fidati(alcuni raccontano che erano dei militari) e li invita ad chiedere un abboccamento per una finta adesione,per offrire contributi,per promettere fedeltà e sprezzo del pericolo.Eseguono come da ordini.
Quindi le due spie in una notte senza sorveglianza,ricevuto un adatto contingente, legarono Clemens e lo trascinarono imbavagliato nella residenza imperiale.Alla domanda di Tiberius,come fosse diventato Agrippa,si dice che avesse risposto<come te imperatore>.
Non si riuscì a fargli rivelare i complici. Tiberius non osando condannarlo in pubblico,ordinò di ucciderlo nei recessi del palazzo e di portar via il corpo di nascosto.Benchè si dicesse che molti dell’entourage dell’imperatore e borghesi e parlamentari lo avessero sostenuto finanziaramente e aiutato con consigli,l’inchiesta non ci fu.


123
Fine anno arcus propter aedem Saturni ob recepta signa cum Varo amissa ductu Germanici,auspiciis Tiberii,et aedes Fortis Fortunae Tiberim iuxta in hortis,quos Caesar dictator populo Romano legaverat,sacrarium genti Iuliae effigiesque divo Augusto apud Bovillas dicantur.C.Caelio L.Pomponio consulibus Germanicus Caesar a.d. VII Kal.Iunias triumphavit de Cheruscis C.attisque et Angrivariis quaeque aliae nationes usque ad Albim colunt.Vecta spolia,captivi,simulacra montium fluminum proeliorum;bellumque,quia conficere prohibitus erat,pro confecto accipiebatur.Augebat intuentium visus eximia ipsius species currusque quinque liberis onustus.Sed suberat occulta formido,reputantibus haud prosperum in Druso patre eius favorem vulgi,avunculum eiusdem Marcellum flagrantibus plebis studiis intra iuventam ereptum,breves et infaustos populi Romani amores.


123
A fine anno furono inaugurati:- la cappella della famiglia Iulia e la statua del santo Augustus vicino Bovillae,-l’arco accanto alla sede di Saturnus per le insegne militari perse con Varus, recuperate sotto la direzione di Germanicus e il comando supremo di Tiberius,-la sede della Fortuna Forte accanto al Tiber nel parco che il dittatore Caesar aveva lasciato al popolo Romano.Sotto i consoli C.Caelius e L.Pomponius,il Caesar Germanicus il 26 Maggio sfilò per il trionfo sui Cherusci e sui Chatti e sugli Angrivari e su tutte le tribù che sono stanziate fino all’Albis.Portati nella sfilata i prigionieri,il bottino,i disegni dei monti dei fiumi delle battaglie,e la guerra,poiché aveva avuto l’ordine di cessarla,era considerata conclusa.La straordinaria figura di Germanicus e il cocchio carico dei cinque figli aumentavano l’interesse negli spettatori.
Altresì subentrava una sotterranea paura in chi rifletteva e sul non propizio favore del popolo per suo padre Drusus,e sullo zio Marcellus benvoluto dal popolo e strappato da giovane alla vita ,che gli amori del popolo Romano brevi e fatali.

124
Ceterum Tiberius nomine Germanici trecenos plebi sestertios viritim dedit seque collegam consolatui eius destinavit.Nec ideo sincerae caritatis fidem adsecutus amoliri iuvenem specie honoris statuit struxitque causas aut forte oblatas arripuit.Rex Archelaus quinquagesimum annum Cappadocia potiebatur,invisus Tiberio,quod eum Rhodi agentem nullo officio coluisset.Nec id Archelaus per superbiam omiserat sed ab intimis Augusti monitus,quia florente C.Caesare missoque ad res Orientis intuta Tiberii amicitia credebatur.Ut versa Caesarum subole imperium adeptus est,elicit Archelaum matris litteris,quae non dissimulatis filii offensionibus clementiam offerebat,si ad precandum veniret.Ille ..gnarus doli vel,si intellegere crederetur,vim metuens in urbem properat;exceptusque immiti a principe et mox accusatus in senatu,non ob crimina quae fingebantur,sed angore,simul fessus senio,et quia regibus aequa,nedum infima insolita sunt,finem vitae sponte an fato implevit.Regnum in provinciam redactum est,fructibusque eius levari posse centesimae vectigal professus Caesar ducentesimam in posterum statuit.Per idem tempus Antiocho Commagenorum,Philopatore Cilicum regibus defunti turbabantur nationes,plerisque Romanorum,aliis regium imperium cupientibus;et provinciae Syriae atque Iudaea fessae oneribus deminutionem tributi orabant.



124
Per altro Tiberius elargì al popolo trecento sesterzi a testa in nome di Germanicus e si nominò suo collega di consolato.Non avendo perciò conseguito la credibilità di una sincera simpatia,si propose di allontanare il giovane con il pretesto di un incarico prestigioso e creò l’occasione oppure casualmente presentatasi la sfruttò.Il re Archelaus regnava da cinquant’anni sulla Cappadocia,antipatico a Tiberius perché quando era stato a Rhodus non lo aveva omaggiato.Nè Archelaus lo aveva trascurato per alterigia ma su consiglio degli intimi di Augustus,poiché veniva considerata pericolosa l’amicizia di Tiberius mentre Caius Caesar era al colmo della potenza e preposto all’Oriente.Come Tiberius andò al potere,mutata la linea dinastica dei Caesari ,attirò Archelaus con una lettera della madre,che senza nascondere l’ostilità del figlio,gli offriva comprensione se fosse venuto ad implorare.Lui al’oscuro del tranello oppure temendo l’uso della forza se si credeva che l’avesse subdorato, si affrettò verso Roma,e ricevuto dal severo imperatore e subito accusato in senato,spontaneamente o per destino terminò la sua esistenza,non per i finti reati a carico,ma per l’angoscia e la stressante vecchiaia e perché i re non sono avvezzi a una vita piatta,nonché disagiata.
Il regno fu ridotto a provincia e l’imperatore, grazie alle ricchezze di quella,dopo aver annunciato di ridurre dell’1 % le tasse , decise per il futuro di ridurle dello 0,5%.In quei tempi morti i re Antiocus dei Commagenii,Philopathor dei Cilices,le razze erano in subbuglio,poiché la maggioranza desiderava il governo di Roma,altri il regime monarchico.I domini della Syria e della Iudea stremati dal peso dei debiti chiedevano la riduzione del tributo.
125
Igitur haec et de Armenia quae supra memoravi apud patres disseruit,nec posse motum Orientem nisi Germanici sapientia componi;nam suam aetatem vergere,Drusi nondum satis adolevisse.Tunc decreto patrum permissae Germanico provinciae,quae mari dividuntur,maiusque imperium,quoquo adisset,quam iis qui sorte aut missu principis obtinerent.Sed Tiberius demoverat Syria Creticum Silanum,per adfinitatem conexum Germanico,quia Silani filia Neroni vetustissimo liberorum eius pacta erat,praefeceratque Cn.Pisonem,ingenio violentum et obsequii ignarum,insita ferocia a patre Pisone,qui civili bello resurgentes in Africa partes acerrimo ministerio adversus Caesarem iuvit,mox Brutum et Cassium secutus concessu reditu petitione honorum abstinuit,donec ultro ambiretur delatum ab Augusto consolatum accipere.Sed praeter paternos spiritus uxoris quoque Plancinae nobilitate et opibus accendebatur;vix Tiberio concedere,liberos eius ut multum infra despectare.


125
Quindi parlò di ciò e dell’Armenia che dianzi menzionai in senato,che l’agitato Oriente non poteva essere messo in ordine senza il senno di Germanicus,infatti la propria età declinava,Drusus non era ancora sufficientemente maturo .
Allora le province,che sono separate dal mare, affidate a Germanicus con decreto dei senatori e un potere,in qualunque posto andasse,maggiore di chi per sorte o per mandato dell’imperatore lì governasse.Ma Tiberius aveva rimosso dalla Syria Creticus Silanus,unito a Germanicus da parentela,poiché la figlia di Silanus era stata promessa al suo primogenito Nero ,e vi aveva preposto Cn.Silanus,di indole violenta e non avvezzo a obbedire,una caparbietà ereditata dal padre Piso,il quale aveva aiutato con impegno veramente straordinario la risorgente opposizione in Africa nella guerra civile contro Caesar,poi seguace di Brutus e Cassius ,accordato il rientro,si era astenuto dal chiedere incarichi,finchè fu sollecitato ad accettare il consolato offerto volontariamente da Augustus.Ma oltre dal paterno orgoglio era inorgoglito anche dalla nobiltà e ricchezza della moglie Plancina;
a fatica si piegava a Tiberius,guardava con molto disprezzo i figli di lui.

126
Nec dubium habebat se delectum,qui Syriae imponeretur ad spes Germanici coercendas.Credidere quidam data et a Tiberio occulta mandata;et Plancinam haud dubie Augusta monuit aemulatione muliebri Agrippinam insectandi.Divisa namque et discors aula erat tacitis in Drusum aut Germanicum studiis.Tiberius ut proprium et sui sanguinis Drusum fovebat;Germanico alienatio patrui amorem apud ceteros auxerat,et quia claritudine mater….generis anteibat,avum M.Antonium,avunculum Augustum ferens.Contra Druso proavus eques Romanus Pomponius Atticus dedecere Claudiorum imagines videbatur.Et coniunx Germanici Agrippina fecunditate ac fama Liviam,uxorem Drusi,praecellebat.Sed fratres egregie concordes et proximorum certaminibus inconcussi.



126
Piso non aveva dubbi di essere stato scelto per essere mandato in Syria a ostacolare i sogni di Germanicus.Alcuni credettero anche all’esistenza di segreti ordini di Tiberius;senza dubbio l’Augusta consigliò ,per invidia femminile,a Plancina di stressare Agrippina .
La corte in verità era divisa e divergente con nascoste simpatie per Drusus o Germanicus:Tiberius parteggiava per Drusus in quanto suo e del proprio sangue;l’avversione dello zio aveva aumentato la simpatia degli altri per Germanicus,anche perché la nobiltà della famiglia materna era di lignaggio superiore,avendo come nonno M.Antonius,come zio Augustus.Al contrario il bisnonno di Drusus, il borghese Romanus Pomponius Atticus, sembrava essere disdicevole per la famiglia dei Claudii.E la moglie di Germanicus per figli e celebrità superava la moglie di Drusus Livia.
Ma i cugini erano molto uniti e non toccati dai litigi dei parenti.
127
Nec multo post Drusus in Illyricum missus est,ut susceret militiae studiaque exercitus pararet;simul iuvenem urbano luxu lascivientem melius in castris haberi Tiberius seque tutiorem rebatur utroque filio legiones obtinente.Sed Suebi praetendebantur auxilium adversus Cheruscos orantes.Nam discessu Romanorum ac vacui externo metu gentis adsuetudine et tum aemulatione gloriae arma in se verterant.Vis nationum,virtus ducum in aequo;sed Maroboduum regis nomen invisum apud populares,Arminiumn pro libertate bellantem favor habebat.Igitur non modo Cherusci sociique eorum,vetus Arminii miles,sumpsere bellum,sed e regno etiam Marobodui Suebae gentes,Semnones ac Langobardi,defecere ad eum.




127
Non molto dopo Drusus fu inviato in Illyricus,per abituarsi alla vita militare e acquisire popolarità tra i soldati;inoltre Tiberius pensava che il giovane, gaudente della movida cittadina,stesse meglio in caserma e sè stesso più sicuro se i due figli erano impegnati nell’esercito.Ma si adduceva come scusa la richiesta di aiuto da parte dei Suevi contro i Cherusci.Allora dopo il ritiro dei Romani e senza la paura degli stranieri,si erano messi a combattere tra di loro , una caratteristica di razza, e anche per ambizione di gloria.La forza delle tribù,il valore dei generali uguali;ma Maroboduus ,nome del re,era odioso al partito popolare,mentre l’appoggio lo aveva Arminius combattente per la libertà.Dunque non solo i Cherusci e i loro amici,veterani di Arminius,dichiararono la guerra,ma si ribellarono anche le tribù Sueve dei Semnoni e dei Langobardi del regno di Marobodus .

128
Quibus additis praepollebat,ni Inguiomerus cum manu clientium ad Maroboduum perfugisset,non aliam ob causam quam quia fratris filio iuveni patruus senex parere dedignabatur.Deriguntur acies,pari utrimque spe,nec,ut olim apud Germanos,vagis incursibus aut disiectas per catervas;quippe longa adversum nos militia insueverant sequi signa,subsidiis firmari,dicta imperatorum accipere.Ac tunc Arminius equo conlustrans cuncta,ut quosque advectus erat,reciperatam libertatem,trucidatas legiones,spolia adhuc et tela Romanis derepta in manibus multorum ostentabat;contra fugacem Maroboduum appellans,proeliorum expertem,Hercinyniae latebris defensum,ac mox per dona et legationes petivisse foedus,proditorem patriae,satellitem Caesaris,haud minus infensis animis exturbandum,quam Varum Quinctilium interfecerint.Meminissent modo tot proeliorum,quorum eventu et ad postremum eiectis Romanis satis probatum,penes utros summa belli fuerit.




128
Arminius sarebbe stato superiore con l’aggiunta di queste forze se Inguiomerus non si fosse rifugiato con la schiera dei suoi feudatari da Maroboduus,senza nessun altro motivo che il vecchio zio disdegnava di obbedire al giovane figlio del fratello.Vennero in combattimento,con uguale speranza da tutte e due le parti,né come una volta tra i Germani,con attacchi scombinati e schiere sparpagliate;poiché la lunga guerra contro di noi li aveva abituati a seguire le bandiere,a rafforzarsi con le truppe di riserva,ad ubbidire ai comandi dei generali.Allora Arminius ispezionando tutto il campo a cavallo ,come incontrava qualcuno,magnificava il riscatto della libertà,lo sterminio delle armate,il bottino e le armi, sottratte ai Romani, ancora nelle mani di molti ,accusando invece Maroboduus di essere un fuggitivo, un non combattente, difeso dai nascondigli del bosco Hercinynia, che poi con doni e ambasciate aveva chiesto un trattato d’alleanza,il traditore della patria,il guardiano del Caesar che bisognava distruggere con non meno feroce volontà di quando avevano eliminato Quinctilius Varus.Ricordassero pure i tanti scontri, dall’esito dei quali e infine dalla cacciata dei Romani risultò chiaramente quale dei due popoli avesse vinto la guerra.
129
Neque Maroboduus iactantia sui aut probris in hostem abstinebat,sed Inguiomerum tenens illo in corpore decus omne Cheruscorum,illius consiliis gesta quae prospere ceciderint testabatur.Vaecordem Arminium et rerum nescium alienam gloriam in se trahere,quoniam tres vagas legiones et ducem fraudis ignarum perfidia deceperit,magna cum clade Germaniae et ignominia sua,cum coniunx,cum filius eius servitium adhuc tolerent.At se duodecim legionibus petitum duce Tiberio inlibatam Germanorum gloriam servavisse,mox condicionibus aequis discessum;neque paenitere quod ipsorum in manu sit,integrum adversum Romanos bellum an pacem incruentam malint.His vocibus instinctos exercitus propriae quoque causae stimulabant,cum a Cheruscis Langobardisque pro antiquo decore aut recenti libertate et contra augendae dominationi certaretur.



129
Né Maroboduus si asteneva dal vantarsi o da insultare l’avversario,ma tenendo Inguiomerus asseriva che tutto l’onore dei Cherusci era in quel corpo e che la riuscita delle azioni erano dipese dai consigli di quello,che Arminius insensato e ignaro della realtà si fregiava dell’altrui gloria,poiché aveva distrutto coll’inganno le tre legioni in cammino e il comandante privo di malizia,con molti morti tra i Germani e con sua vergogna chè la moglie,chè il figlio suo ancora subivano la schiavitù.
Invece egli aveva conservato illesa la gloria dei Germani pur attaccato da dodici legioni sotto il comando di Tiberius,poi uscitone con una pace equa ;né si rammaricava che fosse rimasta in mano loro la scelta se preferire una pace incruenta o una guerra contro i Romani non pregiudicata.I soldati eccitati da queste parole erano stimolati anche da motivi personali,in quanto i Cherusci e i Langobardi combattevano per l’antico onore o per la recente libertà e dalla parte opposta per accrescere l’egemonia .
130
Non alias maiore mole concursum neque ambiguo magis eventu,fusis utrimque dextris cornibus;sperabaturque rursum pugna,ni Maroboduus castra in colles subduxisset.Id signum perculsi fuit;et transfugiis paulatim nudatus in Marcomanos concessit misitque legatos ad Tiberium oraturos auxilia.Responsum est non iure eum adversus Cheruscos arma Romana invocare,qui pugnantes in eundem hostem Romanos nulla ope iuvisset.Missus tamen Drusus,ut rettulimus,paci firmator.Eodem anno duodecim celebres Asiae urbes conlapsae nocturno motu terrae,quo improvisior graviorque pestis fuit.


130
Mai ci fu una maggiore massa di combattenti né un risultato più incerto,sbaragliate le ali di entrambi;la speranza era di nuovo nelle armi,ma Marobuduus trasferì le truppe sulle alture.Ciò fu il segnale della sconfitta e a poco a poco rimasto solo a seguito di diserzioni, si ritirò presso i Marcomanni e spedì degli ambasciatori a Tiberius per richiedere aiuto.La risposta fu che non era lecito invocare le forze Romane contro i Cherusci,lui che non aveva aiutato i combattenti Romani contro lo stesso nemico.Tuttavia fu mandato Drusus,come abbiamo riferito,come garante della pace.
Lo stesso anno allamate dodici popolose città asiatiche per un terremoto di notte,per la qual cosa la calamità fu più inaspettata e più grave.

131
Neque solitum in tali casu effugium subveniebat in aperta prorumpendi,quia diductis terris hauriebantur.Sedisse immensos montes,visa in arduo quae plana fuerint,effulsisse inter ruinam ignes memorant.Asperrima in Sardianos lues plurimum in eosdem misericordiae traxit:nam centies sestertium pollicitus Caesar,et quantum aerario aut fisco pendebant,in quinquennium remisit.Magnetes a Sipylo proximi damno ac remedio habiti.Temnios,Philadelphenos,Aegeatas,Apolloni.enses ,quicque Mosteni aut Macedones Hyrcani vocantur,et Hierocaesariam,Myrinam,Cymen,Tmolum levari idem in tempus tributis mittique ex senatu placuit,qui praesentia spectaret refoveretque.Delectus est M.Ateius e praetoriis,ne consulari obtinente Asiam aemulatio inter pares et ex eo impedimentum oreretur.


131
Né in tal caso il solito rimedio di scappare all’aperto era stato di aiuto ,poiché le persone erano state inghiottite dalle faglie del terreno.
Ricordano che enormi montagne s’erano abbassate e visti terreni rialzati che erano stati in piano, fuochi erano brillati tra le macerie.La grandissima disgrazia aveva suscitato moltissima compassione verso i Sardiani;infatti promessi dall’imperatore dieci milioni di sesterzi e condonò per cinque anni quanto spettava al fisco e all’erario.I Magnetes del monte Sipylus subito dopo assistiti e aiutati.Si decise che fossero esentati dalle tasse per il medesimo tempo i Temni,i Philadelfeni,gli Aegeatae,gli Apollonidenses,e quelli che sono chiamati Mosteni o Macedoni Hircani,e Hierocaesaria,Myrina,Cymen,Tmolus e che fosse inviato dal senato chi vigilasse sulla ricostruzione.Poichè l’Asia spetta ad ex consoli,fu scelto M.Ateius ex pretore per non far nascere rivalità tra pari grado e intralci da ciò.

132
Magnificam in publicum largitionem auxit Caesar haud minus grata liberalitate,quod bona Aemiliae Musae,locupletis intestatae,petita in fiscum,Aemilio Lepido,cuius e domo videbatur,et Pantulei divitis equitis Romani hereditatem,quamquam ipse heres in parte legeretur,tradidit M.Servilio,quem prioribus neque suspectis tabulis scriptum compererat,nobilitatem utriusque pecunia iuvandam praefatus.Neque hereditatem cuiusquam adiit nisi cum amicitia meruisset;ignotos et aliis infensos eoque principem nuncupantes procul arcebat.Ceterum ut honestam innocentium paupertatem levavit,ita prodigos et ob flagitia egentes,Vibidium Virronem,Marium Nepotem,Appium Appianum,Cornelium Sullam,Q.Vitellium movit senatu aut sponte cedere passus est.



132
Con generosità non meno gradita Tiberius aumentò i provvedimenti di assistenza pubblica,infatti affidò i beni di Aemilia Masa,possidente senza eredi,spettanti al Tesoro,a Aemilius Lepidus,che sembrava suo parente,e l’eredità del ricco borghese romano Pantuleius a M.Servilius,che aveva trovato nominato su precedenti e insospettabili documenti,benchè in parte fosse designato erede lo stesso Tiberius,dopo aver premesso che la nobiltà di entrambi doveva essere aiutata.
Né accettò l’eredità di nessuno se non l’aveva guadagnata insieme all’amicizia;teneva ben distanti gli sconosciuti e i nemici di altri e che perciò nominavano come erede l’imperatore.Per altro come pose rimedio alla dignitosa povertà di rispettabili persone,così cacciò dal senato o non si oppose che spontaneamente si dimettessero gli spendaccioni e quelli rovinati dal vizio,ossia Vibidius Virronis,Marius Nepo,Appius Appianus,Cornelius Sulla,Q.Vitellius.
133
Isdem temporibus deum aedes vetustate aut igni abolitas coeptasque ab Augusto dedicavit,Libero Liberaeque et Cereri iuxta circum maximum,quam A.Postumius dictator voverat,eodemque in loco aedem Florae ab Lucio et Marco Publiciis aedilibus constitutam,et Iano templum,quod apud forum holitorium C.Duilius struxerat,qui primus rem Romanam prospere mari gessit triumphumque navalem de Poenis meruit.Spei aedes a Germanico sacratur:hanc A.Atilius voverat eodem bello.Adolescebat interea lex maiestatis.Et Appuleiam Varillam,sororis Augusti neptem,quia probrosis sermonibus divum Augustum ac Tiberium et matrem eius inlusisset Caesarique conexa adulterio teneretur,maiestatis delator arcessebat.



133
Negli stessi tempi inaugurò i templi crollati per vecchiaia o per incendio e iniziati da Augustus ossia quello di Liberus e Libera e a Cerer vicino al circo Massimo,che il dittatore A.Postumius aveva promesso in voto,e nel medesimo posto il tempio di Flora fatto costruire dai dirigenti del commercio Lucius e Marcus Publicius, e il tempio di Ianus che C.Duilius aveva fatto costruire vicino al mercato delle erbe,che per primo impegnò felicemente la repubblica sul mare e conseguì il trionfo navale sui Poeni.La sede della Speranza fu inaugurata da Germanicus;questa era stata promessa come voto da A.Atilius nella medesima campagna militare.Frattanto andava crescendo l’applicazione della legge di offesa alle istituzioni.Un delatore accusava Appuleia Varilla nipote della sorella di Augustus di aver beffeggiato in modo oltraggioso il divino Augustus eTiberius e sua madre ,inoltre parente dell’imperatore praticava l’adulterio.
134
De adulterio satis caveri lege Iulia visum;maiestatis crimen distingui Caesar postulavit damnarique si qua de Augusto inreligiose dixisset;in se iacta nolle ad cognitionem vocari.Interrogatus a consule,quid de iis censeret,quae de matre eius locuta secus argueretur,reticuit;dein proximo senatus die illius quoque nomine oravit,ne cui verba in eam quoquo modo habita crimini forent.Liberavitque Appuleiam lege maiestatis,adulterii graviorem poenam deprecatus,ut exemplo maiorum propinquis suis ultra ducentesimum lapidem removeretur suasit.Adultero Manlio Italia atque Africa interdictum est.


134
Per l’adulterio sembrò sufficiente l’applicazione della legge Iulia; il Caesar chiese che fosse separato il reato di offesa e ci fosse la condanna se in qualche modo si fosse rivolta a Augustus empiamente.
Interrogato dal console su come pensasse di replicare alle parole dette sulla madre sua,non rispose;poi alla successiva seduta del senato chiese anche in nome di lei che non dessero corpo ad alcun reato le parole dette contro di lei comunque fossero considerate .Così liberò Apuleia dalla legge di offesa alle autorità;pregò di non applicare la legge più dura sull’adulterio,convinse sull’esempio della tradizione a che i suoi parenti la allontanassero di oltre trecento chilometri.All’adultero Manlius fu proibita l’Italia e l’Africa.

135
De praetore in locum Vipstani Galli,quem mors abstulerat,subrogando certamen incessit.Germanicus atque Drusus(nam etiam tum Romae erant) Haterium Agrippam,propinquum Germanici,fovebant.Contra plerique nitebantur,ut numerus liberorum in candidatis praepolleret,quod lex iubebat.Laetabatur Tiberius,cum inter filios eius et leges senatus disceptaret.Victa est sine dubio lex,sed neque statim et paucis suffragiis,quo modo etiam cum valerent leges vincebantur.Eodem anno coeptum in Africa bellum,duce hostium Tacfarinate.



135
Ci fu battaglia per sostituire il pretore Vipstanus Gallus,che la morte aveva rapito.Germanicus e Drusus,infatti erano anche allora a Roma, appoggiavano Haterius Agrippa,parente di Germanicus.Di contro i più si impegnavano perché prevalesse il candidato con numero maggiore di figli,secondo i dettami della legge.Tiberius era contento del fatto che ci fosse contrapposizione tra i suoi figli e le leggi del senato.La legge fu vinta senza dubbio,ma né subito e per pochi voti,in questo modo anche allora le leggi pur avendo valore venivano vinte.
Nel medesimo anno una guerra sorta in Africa, Tacfarinas il comandante dei nemici
136
Is natione Numida,in castris Romanis auxiliaria stipendia meritus,mox desertor,vagos primum et latrociniis suetos ad praedam et raptus congregare,dein more militiae per vexilla et turmas componere,postremo non inconditae turbae,sed Musulamiorum dux haberi.Valida ea gens et solitudinibus Africae propinqua,nullo etiam tum urbium cultu,cepit arma Maurosque accolas in bellum traxit.Dux et his,Mazippa;divisusque exercitus,ut Tacfarinas lectos viros et Romanum in modum armatos castris attineret,disciplina et imperiis suesceret,Mazippa levi cum copia incendia et caedes et terrorem circumferret.Compulerantque C.nit.ios,haud spernendum nationem,in eadem,cum Furius Camillus pro consule Africae legionem et quod sub signis sociorum in unum conductos ad hostem duxit,modicam manum,si mul.itudinem Numidarum atque Maurorum spectarets,sed nihil aeque cavebatur quam ne bellum metu eluderent.


136
Questo Numida di razza,soldato ausiliare nelle file Romane,poi disertore,dapprima radunò vagabondi e briganti per fare razzie e rapimenti,poi li organizzò per plotoni e squadroni secondo l’uso militare,alla fine fu il comandante non di una moltitudine disordinata,ma dei Musulamii .Questa razza forte e confinante con la zona desertica dell’Africa,senza ancora allora alcuna pratica delle città,prese le armi e trascinò in guerra i confinanti Mauri.Un comandante anche a questi,Mazippa;diviso l’esercito in modo che Tacfarinas tenesse nella base le guardie scelte e gli armati al modo Romano e li addestrasse alla disciplina e agli ordini,e Mazippa con veloci reparti tutto intorno provocasse incendi,morti e terrore.Avevano trascinato anche i Cinitii,non disprezzabile razza,quando Furius Camillus proconsole in Africa guidò contro il nemico,dopo averli riuniti in un posto, la legione e un dei reparti di alleati,una modesta truppa,se consideravi la marea di Numidi e di Mauri,ma niente egualmente lo angustiava quanto che rifuggissero dallo scontro aperto per paura.

137
Spe victoriae inducti sunt ut vincerentur.Igitur legio medio,leves cohortes duaeque alae in cornibus locantur.Nec Tacfarinas pugnam detrectavit.Fusi Numidae,multosque post annos Furio nomine partum decus militiae.Nam post illum reciperatorem urbis filiumque eius Camillum penes alias familias imperatoria laus fuerat,atque hic,quem memoramus,bellorum expers habebatur.Eo pronior Tiberius res gestas apud senatum celebravit;et decrevere patres triumphalia insignia,quod Camillo ob modestiam vitae impune fuit.Sequens annus Tiberium tertium,Germanicum iterum consules habuit.


137
Dalla speranza di vincere furono condotti alla sconfitta.Quindi i legionari si schierarono al centro,i reparti veloci e due squadroni di alleati sui fianchi.Tacfarinas non si sottrasse allo scontro.Sconfitti i Numidi e dopo molti anni l’onore militare sortìto dal nome Furio.Infatti dopo quel famoso riconquistatore di Roma e dopo suo figlio Camillus,altre famiglie avevano avuto generali vittoriosi,e questo,che citiamo,era considerato non pratico di guerre.
Perciò più facilmente Tiberius lodò l’impresa militare in senato e i senatori assegnarono le stellette trionfali,fatto che non gli fu di pregiudizio a causa della modestia di Camillus.
L’anno dopo Tiberius esercitò il terzo consolato,Germanicus il secondo.


138
Sed eum honorem Germanicus iniit apud urbem Achaiae Nicopolim,quo venerat per Illyricam oram viso fratre Druso in Dalmatia agente,Hadriatici ac mox Ionii maris adversam navigationem perpessus.Igitur paucos dies insumpsit reficiendae classi;simul sinus Actiaca victoria inclutus et sacratas ab Augusto manubias castraque Antonii cum recordatione maiorum suorum adiit.Namque ei,ut memoravi,avunculus Augustus,avus Antonius erant,magnaque illic imago tristium laetorumque.Hinc ventum Athenas,foederique sociae et vetustae urbis datum,ut uno lictore uteretur.Excepere Graeci quaesitissimis honoribus,vetera suorum facta dictaque praeferentes,quo plus dignationis adulatio haberet.



138
Ma Germanicus iniziò questo ufficio vicino a Nicopolis città dell’Achaia,dove era arrivato attraverso la costa Illyrica, avendo visitato il fratello Drusus operativo in Dalmazia e dopo aver sopportato una brutta navigazione del mar Hadriaticus e poi dello Ionius.Quindi consumò pochi giorni per riparare la flotta;intanto visitò il famoso golfo della vittoria Actiaca e il bottino consacrato da Augustus e la base di Antonius con la rimenbranza dei suoi antenati.Infatti,come ricordai ,Augustus era suo zio materno,Antonius il nonno,e lì grande la sensazione di felicità e infelicità.Da lì il trasferimento ad Athena e la concessione in nome dell’alleanza colla vecchia e amica città che Germanicus entrasse con un solo littore .
I Graeci lo accolsero con molto onore,ostentando i loro antichi fatti e detti ,affinchè la cortigianeria fosse meno scoperta.
139
Petita inde Euboea tramisit Lesbum,ubi Agrippina novissimo partu Iuliam edidit.Tum extrema Asiae Perinthumque ac Byzantium,Thracias urbes,mox Propontidis angustias et os Ponticum intrat,cupidine veteres locos et fama celebratos noscendi;pariterque provincias internis certaminibus aut magistatuum iniuriis fessas refovebat.Atque illum in regressu sacra Samothracum visere nitentem obvii aquilones depulere.Igitur a…….lio quaeque ibi varietate fortunae et nostri origine veneranda,relegit Asiam adpellitque Colophona,ut Clarii Apollinis oraculo uteretur.Non femina illic,ut apud Delphos,sed certis e familiis et ferme Mileto acitus sacerdos numerum modo consultatntium et nomina audit;tum in specum degressus,hausta fontis arcani aqua,ignarus plerumque litterarum et carminum edit responsa versibus compositis super rebus,quas quis mente concepit.Et ferebatur Germanico per ambages,ut mos oraculis,maturum exitium cecinisse.



139
Quindi si portò a Lesbus( passando per l’Euboea) dove Agrippina diede alla luce Iulia,l’ultimo figlio.Poi penetrò,per desiderio di conoscere antichi luoghi e famosi, nell’Asia più lontana e a Perinthus e a Byzantius,città della Tracia,e nello stretto della Propontide e all’imboccatura del Ponto;contemporaneamente riassestava i domini indeboliti da conflitti interni o dalle illegalità dei funzionari.I venti contrari si opposero al suo desiderio di vedere al ritorno le consuetudini religiose dei Samothraci.Quindi arrivato a Ilius dove per la mutevole sorte e per la nostra origine si deve venerare tutto,ripercorse l’Asia e approdò a Colophona,per consultare l’oracolo di Clarius Apollo.Lì non una donna come nei pressi di Delphi,ma un indovino preso da determinate famiglie in genere di Miletus,sente solamente il nome degli interpellanti e il numero;poi si ritira in una cavità,beve l’acqua di una vena nascosta,senza nozioni per lo più né di scrittura né di poesia,e fornisce le risposte in metrica sopra gli argomenti che a uno vengono in mente.
Si racconta che avesse cantato con giri di parole,come succede negli oracoli,ad Germanicus la vicina fine.
140
At Cn.Piso,quo properantius destinata inciperet,civitatem Atheniensium turbido incessu exterritam oratione saeva increpat,oblique Germanicum perstringens,quod contra decus Romani nominis non Athenienses tot cladibus exstinctos,sed conluviem illam nationum comitate nimia coluisset:hos enim esse Mithridatis adversus Sullam,Antonii adversus divum Augustum socios.Etiam vetera obiectabat,quae in Macedones improspere,violenter in suos fecissent,offensus urbi propria quoque ira,quia Theophilum quendam Areo iudicio falsi damnatum precibus suis non concederent.Exim navigatione celeri per Cycladas et compendia maris adsequitur Germanicum apud insulam Rhodum,haud nescium quibus insectationibus petitus foret;sed tanta mansuetudine agebat,ut,cum orta tempestas raperet in abrupta possetque interitus inimici ad casum referri,miserit triremes,quarum subsidio discrimini eximeretur.



140
Ma Cn.Piso,per affrettare i disegni,entrato in modo turbolente, attacca con un duro discorso la cittadinanza atenienses,criticando indirettamente Germanicus,che contro l’onorabilità di Roma aveva trattato con eccessiva benevolenza non gli Atenienses estinti ormai dalle numerose sconfitte,ma quell’accozzaglia di razze;
questi infatti erano gli alleati di Mithridas contro Sulla,di Antonius contro il divino Augustus.Anche rinfacciava vecchie iniziative,che gli Athenienses avevano rivolto senza fortuna contro i Macedoni ,con violenza contro i concittadini,Piso sdegnato con la città anche per rabbia personale, poiché non davano retta alle sue raccomandazioni in favore di un certo Theophilus condannato per falso dal tribunale atenienses.
Quindi con veloce navigazione per le Cyclades e per scorciatoie marine raggiunge Germanicus,(non all’oscuro di quali aggressive insinuazioni fosse oggetto), vicino a Rhodus;ma Germanicus era così bonario che,quando per l’arrivo di una tempesta Piso fu scagliato contro le rocce e si sarebbe potuto attribuire alla sorte la scomparsa del nemico,mandò delle triremi coll’aiuto delle quali toglierlo dal pericolo.
141
Neque tamen mitigatus Piso,et vix diei moram perpessus linquit Germanicum praevenitque.Et postquam Syriam ac legiones attigit,largitione,ambitu,infimos manipularium iuvando,cum veteres centuriones,severos tribunos demoveret locaque eorum clientibus suis vel deterrimo cuique attribueret,desidiam in castris,licentiam in urbibus,vagum et lascivientem per agros militem sineret,eo usque corruptionis provectus est,ut sermone vulgi parens legionum haberetur.Nec Plancina se intra decora feminis tenebat,sed exercitio equitum,decursibus cohortium interesse,in Agrippinam,in Germanicum contumelias iacere,quibusdam etiam bonorum militum ad mala obsequia promptis,quod haud invito imperatore ea fieri occultus rumor incedebat.Nota haec Germanico,sed praeverti ad Armenios instantior cura fuit.


141
Tuttavia Piso non si ammansì,e avendo sopportato appena un giorno di sosta,lasciò Germanicus e lo sorpassò.E dopo esser arrivato in Syria e presso l’esercito,con mance,con atteggiamenti demagogici,aiutando i soldati semplici,rimuovendo gli ufficiali anziani,i generali severi e sostituendoli negli incarichi con i suoi picciotti oppure con tutti i peggiori elementi,permettendo l’ozio nelle basi,la indisciplina nelle città,che i militari si aggirassero scherzando nelle campagne,riuscì a tal punto a traviarli che nei discorsi della truppa era definito padre dei soldati.
Né Plancina rimaneva nei ruoli della donna,ma assisteva alle esercitazioni dei cavalieri,alla sfilata dei reparti,disprezzava Agrippina, Germanicus,inoltre alcuni valenti militari erano disposti ad eseguire ordini malvagi,poiché si faceva strada una sotterranea diceria , che ciò avvenisse con il consenso dell’imperatore.
Germanicus ne era al corrente,ma premura più pressante fu di interessarsi degli Armeni.

142
Ambigua gens ea antiquitus hominum ingeniis et situ terrarum,quoniam nostris provinciis late praetenta penitus ad Medos porrigitur;maximisque imperiis interiecti et saepius discordes sunt,adversus Romanos odio et in Pharthum invidia.Regem illa tempestate non habebant amoto Vonone;sed favor nationis inclinabat in Zenonem,Polemonis regis Pontici filium,quod in prima ab infantia instituta et cultum Armeniorum aemulatus,venatu epulis et quae alia barbari celebrant,proceres plebemque iuxta devinxerat.Igitur Germanicus in urbe Artaxata adprobantibus nobilibus,circumfusa multitudine insigne regium capiti eius imposuit.Ceteri venerantes regem Artaxiam consalutavere,quod illi vocabulum indiderant ex nomine urbis.At Cappadoces,in formam provinciae redacti,Q.Veranium legatun accepere;et quaedam ex regiis tributis deminuita,quo mitius Romanum imperium speraretur.Commagenis Q.Servaeus praeponitur,tum primum ad ius praetoris translatis.

142
Una razza di uomini questi dalla duplice faccia fin dall’antico per indole e per la dislocazione territoriale,poiché confinano lungamente con le nostre province penetrando profondamente nella Media e sono posti in mezzo alle massime potenze e assai spesso sono contraddittori,odiano i Romani e non possono vedere i Pharti.In quel momento,detronizzato Vononis, non avevano un re;ma la simpatia popolare era per Zenonis,figlio del re del Pontus Polemonis,che fin da piccolo avendo praticato i costumi e le abitudini degli Armeni,caccia,pranzi e le altre attività che gli stranieri praticano assiduamente,si era conquistato il favore dei nobili e della gente.Quindi Germanicus col benestare dei notabili,in un bagno di folla, pose sul suo capo le insegne regali nella città di Artaxata .Tutti gli altri,mentre lo ossequiavano lo appellarono re Artaxia,poiché gli avevano attribuito quel soprannome dal nome della città.
Intanto i Cappadoces,ridotti in forma di provincia,accettarono come governatore Q.Veranius;diminuite alcune imposizioni fiscali della monarchia,perché accettassero con più moderazione il governo Romano.
Q.Servaeus fu posto al comando dei Commageni,allora per la prima volta assegnati a un funzionario di nomina imperiale


143
Cunctaque socialia prospere composita non ideo laetum Germanicum habebant ob superbiam Pisonis,qui iussus partem legionum ipse aut per filium in Armeniam ducere utrumque neglexerat.Cyrri demum apud hiberna decimae legiones convenere,firmato vultu,Piso adversus metum,Germanicus,ne minari crederetur;et erat,ut rettuli,clementior.Sed amici accendendis offensionibus callidi intendere vera,adgerere falsa ipsumque et Plancinam et filios variis modis criminari.Postremo paucis familiarium adibiti sermo coeptus a Caesare,qualem ira et dissimulatio gignit,responsum a Pisone precibus contumacibus;discesseruntque apertis odiis.Post qu.e rarus in tribunali Caesaris Piso,et si quando adsideret,atrox ac dissentire manifestus.Vox quoque eius audita est in convivio,cum apud regem Nabataeorum coronae aureae magno pondere Caesari et Agrippinae,leves Pisoni et ceteris offerrentur,principis Romani,non Parthi regis filio eas epulas dari;abiecitque simul coronam et multa in luxum addidit;quae Germanico quamquam acerba tolerabantur tamen.


143
E la buona riuscita della politica estera non rese però felice Germanicus a causa della superbia di Piso,che, comandato di condurre parte dell’esercito lui stesso o tramite il figlio in Armenia,non aveva osservato entrambi gli ordini.
Infine a Cyrrus presso la base della decima legione si incontrarono,con viso non alterato,Piso contro la paura,Germanicus perché non lo si credesse minaccioso;ed era come riferii,assai clemente.(Ma gli amici propensi ad eccitare gli scontri,amplificavano le situazioni vere,radunavano le false e si lamentavano in svariati modi dello stesso e di Plancina e dei figli).In breve un colloquio ,quale può nascere dalla rabbia e dal dire e non dire,iniziato in presenza di pochi intimi dal Caesare ,in risposta le preghiere di Piso arroganti, e i due sfociarono in una palese inimicizia.Dopo di ciò Piso raramente nella residenza del Caesar,e se qualche volta succedeva,fiero e apertamente polemico.
Inoltre Piso fu udito dire in un pranzo presso il re dei Nabataei,poiché corone d’oro di gran peso al Caesar e a Agrippina,leggere a Piso e a tutti gli altri venivano offerte ,che quel pranzo era dato per il figlio del re dei Parthi,non per il figlio del presidente dei Romani;e contemporaneamente gettò la corona e aggiunse molte parole contro il lusso;
questi commenti per quanto taglienti furono tollerato tuttavia da Germanicus.

144
Inter quae ab rege Parthorum Artabano legati venere:miserat amicitiam ac foedus memoraturos,et cupere renovari dextras,daturumque honori Germanici,ut ripam Euphratis accederet:petere interim,ne Vonones in Syria haberetur neu proceres gentium propinquis nuntiis ad discordias traheret.Ad ea Germanicus de societate Romanorum Parthorumque magnifice,de adventu regis et cultu sui cum decore ac modestia respondit.Vonones Pompeiopolim,Ciliciae maritimam urbem,amotus est.Datum id non modo precibus Artabani,sed contumeliae Pisonis,cui gratissimus erat ob plurima officia et dona,quibus Plancinam devinxerat.



144
Nel frattempo arrivarono degli ambasciatori del re dei Parthi Artabanus;li aveva mandati per ricordare l’amicizia e i trattati e per il desiderio di rinnovare i patti;e in segno di rispetto di Germanicus sarebbe venuto sulla riva dell’Euphatis:intanto pregava che Vononis non stesse in Syria in modo che non traesse dalla sua parte i notabili delle tribù per la vicinanza delle trasmissioni.Germanicus a queste richieste rispose,brillantemente dell’amicizia tra Romani e Parthi ,con onore e modestia della venuta del re e del suo personale ossequio.
Vonones fu confinato a Pompeiopolis,città sulla costa della Cilicia.
Ciò non solo fu una concessione alle preghiere di Artabanus,ma anche fu uno sgarbo nei confronti di Piso,a cui Vonones era carisssimo per i moltissimi atti di omaggio e doni con cui aveva legato a sè Plancina
145
M.Silano L.Norbano consulibus Germanicus Aegyptum proficiscitur cognoscendae antiquitatis.Sed cura provinciae praetendebatur,levavitque apertis horreis pretia frugum multaque in vulgus grata usurpavit:sine milite incedere,pedibus intectis et pari cum Graeci amictu,P.Scipionis aemulatione,quem eadem factitavisse apud Siciliam quamvis flagrante adhuc Poenorum bello accepimus.Tiberius cultu habituque eius lenibus verbis perstricto acerrime increpuit,quod contra instituta Augusti non sponte principis Alexandriam introisset.
Nam Augustus inter alia dominationis arcana,vetitis nisi permissu ingredi senatoribus aut equitibus Romanis inlustribus,seposuit Aegyptum,ne fame urgeret Italiam,quisquis eam provinciam claustraque terrae ac maris quamvis levi praesidio adversum ingentes exercitus insedisset.


145
Sotto i consoli M.Silanus e L.Norbanus,Germanicus andò in Aegyptus,terra di imperdibili antichità.Ma la scusa era l’amministrazione della provincia,e diminui i prezzi dei cereali facendo aprire i magazzini e prese molte iniziative gradite al popolo;viaggiava senza soldati,con i piedi scoperti e vestito come i Graeci,ricopiando P.Scipio che abbiamo saputo avesse fatto la stessa cosa in Sicilia con la guerra ancora in corso.Tiberius lo rimproverò aspramente perchè contro i decreti di Augustus fosse entrato in Aegyptus senza l’autorizzazione dell’imperatore,mentre lo riprese con blande parole per l’atteggiamento e l’abbigliamento.
Infatti Augustus tra le altre misure nascoste per mantenere il potere,dopo aver vietato ai senatori e ai borghesi più potenti di entrarvi senza nullaosta,si era riservato l’amministrazione dell’Aeguptus,per evitare che chiunque avesse occupato quella provincia e le strettoie di terra e del mare,con un piccolo contingente anche contro poderosi eserciti,mettesse alla fame l’Italia.

146
Sed Germanicus,nondum comperto profectionem eam incusari,Nilo subvehebatur,orsus oppido a Canopo.Condidere id Spartani ob sepultum illic rectorem navis Canopum,qua tempestate Menelaus Graeciam repetens diversum ad mare terramque Libyam deiectus.Inde proximum amnis os dicatum Herculi,quem indigenae ortum apud se et antiquissimum perhibent eosque,qui postea pari virtute fuerint,in cognomentum eius adscitos;mox visit veterum Thebarum magna vestigia.Et manebant structis molibus litterae Aegyptiae,priorem opulentiam complexae;iussusque e senioribus sacerdotum patrium sermonem interpetari referebat habitasse quondam septigenta milia aetate militari,atque eo cum exercitu regem Rhamsen Lybia Aethiopia Medisque et Persis et Bactriano ac Scytha potitum quasque terras Syri Armeniique et contigui Cappadoces colunt,inde Bithynum,hinc Lyc..um ad mare imperio tenuisse.Legebantur et indicta gentibus tributa,pondus argenti et auri,numerus armorum equorumque et dona templis edur atque odores,quasque copias frumenti et omnium utensilium quaeque natio penderet,haud minus magnifica, quam nunc vi Parthorum aut potentia Romana iubentur.



146
Ma Germanicus,ancora all’oscuro dei rimproveri per il suo viaggio,risaliva il Nilus,avendo cominciato dalla città di Canopus.Gli Spartani la fondarono perché lì la tomba di Canopus timoniere della nave in quel frangente quando Menelaus ritornando in Graecia fu scagliato sul mare opposto e sulla costa della Libya.Quindi la foce del vicino fiume dedicata a Hercules,che i nativi dicono nato da loro e antichissimo e che quelli che poi furono di pari valore assunsero il suo nome;poi visitò i grandi ruderi dell’antica Thebae.Rimanevano geroglifici tra strutture colossali,che narravano la potenza di una volta.Uno degli anziani sacerdoti,comandato di tradurre la lingua patria,disse che una volta vi abitavano settecento mila persone in età di leva,e che con quell’esercito il re Rhamses si era impadronito della Lybia,della Aethiopia,e dei Medi e dei Perses e del Bactrianus e dello Scyta e di quei territori abitati dai Syri e dagli Armeni e dai limitrofi Cappadoces,quindi aveva avuto il dominio sulla Bythinia fino al mar della Lycia.
Si leggevano ancora i tributi imposti alle popolazioni,il peso di argento e di oro,il numero di armi e cavalli e i regali per le chiese,l’avorio e i profumi,e quelle quantità di frumento e di ogni attrezzo che ciascun stato versava,tributi non meno imponenti di quelli pagati ora all’imperialismo dei Parthi o alla egemonia di Roma.
147
Ceterum Germanicus aliis quoque miraculis intendit animum,quorum praecipua fuere Memnonis saxea effigies,ubi radiis solis icta est,vocalem sonum reddens,disiectasque inter et vix pervias arenas instar montium eductae pyramides certamine et opibus regum,lacusque effossa humo,superfluentis Nili receptacula atque alibi angustiae et profunda altitudo,nullis inquirentium spatiis penetrabilis.Exim ventum Elephentinen ac Syenen,claustra olim Romani imperii,quod nunc rubrum ad mare patescit.Dum ea aestas Germanico plures per provincias transigitur,haud leve decus Drusus quaesivit inliciens Germanos ad discordias,utque fracto iam Maroboduo usque in exitium insisteretur.


147
Per altro Germanicus si interessò anche di altre meraviglie tra le quali soprattutto ci furono: la statua di Memnonis echeggiante un suono articolato quando è colpita dai raggi del sole, le piramidi costruite, per una costosa competizione dei re, grandi come montagne tra distese di sabbia appena raggiungibili, e i bacini artificiali sfogo del Nilus in piena e altrove le gole di profondità immensa,inaccessibile a qualsiasi misurazione dei tecnici.Quindi l’arrivo a Elephentinis e a Syenis,una volta porte dell’impero Romano,che ora si estende fino al mar rosso.
Mentre quell’estate veniva passata da Germanicus in moltissimi territori,Drusus si procurò non lieve onore inducendo i Germani a litigare in modo di provocare la fine del già indebolito Maroboduus.

148
Erat inter Gotones nobilis iuvenis nomine Catualda,profugus olim vi Marobodui et tunc dubiis rebus eius ultionem ausus.Is valida manu fines Marcomanorum ingreditur corruptisque primoribus ad societatem inrumpit regiam castellumque iuxta situm.Veteres illic Sueborum praedae et nostris e provinciis lixae ac negotiatores reperti,quos ius commercii,dein cupido augendi pecuniam,postremum oblivio patriae suis quemque ab sedibus hostilem in agrum transtul..at.Maroboduo undique deserto non aliud subsidium quam misericordia Caesaris fuit.




148
Tra i Gotones c’era un giovane nobile di nome Catualda,esule una volta per colpa di Maroboduus e desideroso di vendicarsi di lui ormai in crisi.Catualda con un forte contingente penetrò nel territorio dei Marcomanni e corrotti i feudatari assalì il clan del re e il vicino castello.Lì fu trovata la vecchia refurtiva dei Suevi e vivandieri e mercanti della nostra provincia,che si erano trasferiti dalle proprie sedi in terreno nemico per commerciare,poi per il desiderio di arricchirsi,infine dimentichi della patria.
Maroboduus lasciato solo dapertutto, ness’un altro rimedio trovò che raccomandarsi a Tiberius
149
Transgressus Danuvium qua Noricam provinciam praefluit,scripsit Tiberio non ut profugus aut supplex,sed ex memoria prioris fortunae:nam multis nationibus clarissimum quondam regem ad se vocantibus Romanam amicitiam praetulisse.Responsum a Caesare tutam ei honoratamque sedem in Italia fore,si maneret;sin rebus eius aliud conduceret,abiturum fide qua venisset.Ceterum apud senatum disseruit non Philippum Atheniensibus,non Pyrrhum aut Antiochum populo Romano perinde metuendos fuisse.Extat oratio,qua magnitudinem viri,violentiam subiectarum ei gentium et quam propinquus Italiae hostis,suaque in destruendo eo consilia extulit.Et Maroboduus quidem Ravennae habitus,..si quando insolescerent Suebi,quasi redit..us in regnum ostentabatur;sed non excessit Italia per duodeviginti annos consenuitque multum imminuta claritate ob nimiam vivendi cupidinem.Idem Catualdae casus neque aliud perfugium:pulsus haud multo post Hermundurorum opibus et Vibilio duce receptusque,Forum Iulium,Narborensis Galliae coloniam,mittitur.Barbari utrumque comitati,ne quietas provincias immixti turbarent,Danuvium ultra inter flumina Marum et Cusum locantur,dato rege Vannio gentis Quadorum.


149
Guadato il Danuvium dove lambisce la provincia Norica,scrisse a Tiberius non come un profugo o un supplice,ma memore della precedente buona sorte ;infatti re un tempo famosissimo aveva preferito l’amicizia Romana ai molti stati che lo avevano invitato.La risposta del Caesar fu che Maroboduus avrebbe avuto una onorata e sicura accoglienza in Italia,se fosse rimasto;se invece per motivi suoi fosse andato altrove,sarebbe partito in uguale sicurezza colla quale era venuto.Ma in senato affermò che non Filippus dagli Athenienses , Pyrrus o Antiochus dal popolo Romano dovettero essere analogamente temuti.Esiste ancora il discorso in cui vanta la grandezza dell’uomo,la forza delle tribù da lui capeggiate e quanto vicino il nemico fosse all’Italia,e vanta i propri piani per distruggerlo.
Maroboduus confinato in Ravenna(si sbandierava per evitare che i Suevi casomai insuperbissero,che era pronto a rientrare in patria),in realtà non uscì dall’Italia per 22 anni e invecchiò male di molto, con perdita di prestigio, per l’eccessivo attaccamento alla vita.Stessa la fine di Catualda e non altro asilo:scacciato non molto dopo dalle forze armate degli Hermundi guidati da Vibilius,fu accolto e spedito a Forus Iulius ,colonia della Gallia Narborenses.Gli stranieri loro compagni,perché non creassero disordini con la loro presenza nelle tranquille province,furono dislocati oltre il Danuvius tra i fiumi Marus e Cusus,assegnato a loro come re Vannio della tribù dei Quadi.

150
Simul nuntiato regem Artaxian Armeniis a Germanico datum decrevere patres,ut Germanicus atque Drusus ovantes urbem introirent.Structi et arcus circum latera templi Martis Ultoris cum effigie Caesarum,laetiore Tiberio,quia pacem sapientia firmaverat,quam si bellum per acies confecisset.Igitur Rhescuporim quoque,Thraeciae regem,astu adgreditur.Omnem ea. nationem Rhoemetalces tenuerat;quo defuncto Augustus partem Thraecum Rhescuporidi fratri eius, partem filio Cotyi permisit.In ea divisione arva et urbes et vicina Graecis Cotyi,quod incultum ferox adnexum hostibus,Rhescuporidi cessit;ipsorumque regum ingenia,illi mite et amoenum,huic atrox avidum et societatis impatiens erat.Sed primo subdola concordia egere;mox Rhescuporis egredi fines,vertere in se Cotyi data et resistenti v.m facere,cunctanter sub Augusto,quem auctorem utriusque regni,si sperneretur,vindicem metuebat.Enimvero audita mutazione principis immittere latronum globos,exscindere castella,causas bello.



150
Nel frattempo l’annuncio della creazione di Artaxian a re degli Armeni da parte di Germanicus;i padri deliberarono che Germanicus e Drusus entrassero sfilando a Roma.Innalzati anche degli archi intorno ai fianchi del tempio di Mars Ultor con statua dei Caesari.Tiberius più soddisfatto di aver assicurato la pace con le trattative,piuttosto che di aver concluso la guerra sul campo.
Quindi affrontò anche Rhescuporis ,re della Thraecia,con uno stratagemma.Rhoemetalces aveva tenuto questo stato ,poi defunto lui, Augustus aveva assegnato parte della Thraecia al fratello Rhescuporis,parte al figlio Cotyis.In questa divisione diede a Cotyis le pianure,le città e le zone vicine ai Graeci,a Rhescuporis invece ciò che era abbandonato, disagiato ,confinante con i nemici;
gli stessi re avevano caratteri diversi,quello mite e amabile,questo arrogante, famelico e insofferente della coreggenza.Ma dapprima cercavano di comportarsi con ipocrita concordia poi Rhescuporis iniziò ad sconfinare, ad appropriarsi dei territori dati a Cotyis ed dove faceva resistenza a assalirlo ,con cautela sotto Augustus di cui temeva rappresaglie,se si fosse sentito offeso, in quanto creatore di entrambi i regni.
Ma Rhescuporis appreso del cambiamento di governo,spedì bande di briganti,rase al suolo i castelli, fattori di guerra.
151
Nihil aeque Tiberium anxium habebat,quam ne composita turbarentur.Deligit centurionem,qui nuntiaret regibus ne armis disceptarent;statimque a Cotye dimissa sunt quae paraverat auxilia.Rhescuporis ficta modestia postulat eundem in locum coiretur;posse de controversiis conloquio transigi.Nec diu dubitatum de tempore,loco,dein condicionibus,cum alter facilitate,alter fraude cuncta inter se concederent acciperentque.Rhescuporis sanciendo,ut dictitabat,foederi a convivium adicit tractaque in multam noctem laetitia per epulas ac vinolentiam incautum Cotyn et,postquam dolum intellexerat,sacra regni,eiusdem familiae deos et hospitales mensas obtestantem catenis oberat.Thraeciaque omni potitus scripsit ad Tiberium structas sibi insidias,praeventum insidiatorem;simul bellum adversus Bastarnas Scythasque praetendens novis peditum et equitum copiis sese firmabat.Molliter rescriptum,si fraus abesset,posse eum innocentiae fidere;ceterum neque se neque senatum nisi cognita causa ius et iniuriam discreturos:proinde tradito Cotye veniret transferretque invidiam criminis.


151
Nulla teneva in ansia Tiberius più delle turbative dello status quo.Distaccò un capitano che riferisse ai re di non venire alle armi;subito Cotys disarmò le forze che aveva allestito.Rhescuporis con finta modestia richiese un abboccamento , poichè si potevano risolvere le controversie con un colloquio.Non ci fu alcun ritardo sul tempo,sul luogo,poi sulle condizioni,poiché l’uno con superficialità,l’altro con malizia, tutte le questioni risolsero con concessioni e privazioni.Rhescuporis per ratificare l’accordo,come soleva ripetere,apparecchiò una cena e dopo aver passata in allegria gran parte della notte tra cibo e vino,fece imprigionare l’ingenuo Cotys,nonostante che questo si mettesse a supplicare,dopo aver capito il tranello,la sacra inviolabilità dei re,gli dei della stessa famiglia e l’immunità conviviale.Padrone di tutta la Thraecia,scrisse a Tiberius che Cotys gli aveva teso un tranello e che aveva prevenuto l’attentatore;inoltre aggiungeva che intendeva rafforzarsi con nuove leve di fanti e cavalieri accampando il pretesto della guerra contro i Bastarnae e gli Scytae.
Gli fu risposto con indulgenza che se mancava la cattiva azione,poteva confidare sulla sua innocenza;ma né Tiberius né il senato avrebbero fatto una valutazione tra giustizia e ingiustizia senza una conoscenza del fatto;perciò consegnato Cotys venisse e l’accusasse dell’odioso reato.

152
Eas litteras Latinius Pandus.. propraetor Moesiae cum militibus,quis Cotys traderetur,in Thraeciam misit.Rhescuporis inter metum et iram cunctatus maluit patrati quam incepti facinoris reus esse;occidi Cotyn iubet mortemque sponte sumptam ementitur.Nec tamen Caesar placitas semel artes mutavit,sed defuncto Pa..dusa,quem sibi infensum Rhescuporis arguebat,Pomponium Flaccum,veterem stipendiis et arta cum rege amicitia eoque accommodatiorem ad fallendum,ob id maxime Moesiae praefecit.Flaccus in Thraeciam transgressus per ingentia promissa quamvis ambiguum et scelera sua reputantem perpulit ut praesidia Romana intraret.



152
Latinius Pandusa, propretore della Moesia,mandò questa lettera in Thraecia , con dei soldati ai quali venisse consegnato Cotys.Rhescuporis indugiò tra paura e rabbia,infine preferì essere accusato di un reato commesso invece che inconcluso;comandò di uccidere Cotys e disse mentendo che si era suicidato.Nè però Tiberius cambiò il benevolo atteggiamento,ma morto Pandusa,che Rhescuporis accusava di essergli ostile,nominò Pomponius Flaccus,(un militare veterano e di consolidata amicizia col re e perciò più adatto per l’inganno),soprattutto per questo, governatore della Moesia.Flaccus arrivato in Thraecia convinse con grandi promesse Rhescuporis per quanto indeciso e consapevole del suo delitto,a far entrare la guarnigione Romana.

153
Circumdata ..inc regi specie honoris valida manu,tribunique et centuriones monendo suadendo,et quanto longius abscedebatur,apertiore custodia,postremo gnarum necessitatis in urbem traxere.Accusatus in senatu ab uxore Coty.s damnatur,ut procul regno teneretur.Thraecia in Rhoemetalcen filium,quem paternis consiliis adversatum constabat,inque liberos Cot.s dividitur;iisque nondum adultis Trebellenus Rufus praetura functus datur,qui regnum interim tractaret,exemplo quo maiores M.Lepidum Ptolemaei liberis tutorem in Aegyptum miserant.Rhescuporis Alexandriam devectus atque illic fugam temptans an ficto crimine interficitur.



153
Da questo momento il re fu circondato da una forte scorta in apparenza come forma di rispetto,e gli ufficiali con suggerimenti e pressioni,e quanto più lontano si recava,con più evidente piantonamento,alla fine consapevole dell’ineluttabilità, lo portarono a Roma.
Accusato in parlamento dalla moglie di Cotys,fu condannato all’esilio.La Traecia fu divisa tra il figlio Rhoemetalces,che risultò estraneo ai piani paterni,e i figli di Cotys,questi non ancora adulti furono affidati alla tutela dell’ex pretore Trebellenus Rufus che frattanto avrebbe retto il regno,sull’esempio degli antichi che avevano mandato M.Lepidus in Aegyptus come tutore dei figli di Ptolemaeus.Rhescuporis fu trasportato ad Alexandria e fu ucciso mentre tentava la fuga,fosse vero o no.
154
Per idem Tempus Vonones,quem amotum in Ciliciam memoravi,corruptis custodibus effugere ad Armenios,inde ..Albanos Heniochosque et consanguineum sibi regem Scytharum conatus est.Specie venandi omissis maritimis locis avia saltuum petiit,mox pernicitate equi ad amnem Pyramum contendit,cuius pomtes accolae ruperant audita regis fuga;neque vado penetrari poterat.Igitur in ripa lluminis a Vibio Frontone praefecto equitum vincitur;mox Remmius evocatus,priori custodiae regis adpositus,quasi per iram gladio eum transigit.Unde maior fides conscientia sceleris et metu indicii mortem Vononi inlatam.


154
Nello stesso tempo Vonones,che ricordai esiliato in Cilicia,dopo aver comprato le guardie tentò di trovar rifugio in Armenia,poi presso gli Albani e gli Heniochi e presso il re degli Scythae suo consanguineo.
Colla scusa della caccia evitando la zona costiera percorse sentieri montuosi,poi grazie al veloce desriero arrivò sul fiume Pyramus,i cui ponti i nativi avevano rotto appena saputo della fuga del re,ma non riuscì ad guadarlo.Poi sulla ripa del fiume Vonones era stato catturato da Vibius Fronto generale della cavalleria;quindi arrivò il riservista Remnius,precedente responsabile della sorveglianza del re, come se arrabiato uccise il re .Perciò acquisì maggiore credibilità che fosse complice colpevole e che avesse provocato la morte di Vonones per paura delle sue rivelazioni

155
At Germanicus Aegypto remeans cuncta,quae apud legiones aut urbes iusserat,abolita vel in contrarium versa cognoscit.Hinc graves in Pisonem contumeliae nec minus acerba quae ab illo in Caesarem temptabantur.Dein Piso abire Syria statuit.Mox adversa Germanici valitudine detentus,ubi recreatum accepit votaque pro incolumitate solvebantur,admotas hostias,sacrificalem apparatum,festam Antiochensium plebem per lictores proturbat.Tum Seleuciam degreditur,opperiens aegritudinem,quae rursum Germanico acciderat.Saevam vim morbi augebat persuasio veneni a Pisone accepti;et reperiebantur solo ac parietibus erutae humanorum corporum reliquiae,carmina et devotiones et nomen Germanici plumbeis tabulis insculptum,semusti cineres ac tabo obliti aliaque malefica,quis creditur animas numinibus infernis sacrari.Simul missi a Pisone incusabantur ut valitudinis adversa rimantes.



155
Ma Germanicus di ritorno dall’Aegyptus si accorse che tutto ciò che aveva disposto per l’esercito o per le città era stato abolito o sovvertito.Da qui pesanti insulti verso Piso né meno taglienti le risposte di quello al principe.Qindi Piso decise di lasciare la Syria.
Poi Piso, trattenuto dal cattivo stato di salute di Germanicus, quando lo vide guarito e quando si elevavano preghiere per la salvezza,mandò le guardie della sicurezza ad allontanare la esultante gente di Antiochia, ad rimuovere gli animali da immolare e i preparativi per i sacrifici .Poi scese a Seleucia,stando in attesa della malattia che di nuovo aveva colpito Germanicus.
La convinzione di essere stato avvelenato aumentava la violenza e la forza del morbo;inoltre si trovavano resti di corpi umani,estratti dal suolo e dai muri,lastre di piombo con incisi incantesimi e fatture e il nome di Germanicus,ceneri parzialmente bruciate e impiastrate di marciume e altre stregonerie colle quali si crede di poter consacrare l’energia vitale alle divinità dell’aldilà.
Frattanto gli emissari di Piso erano accusati di venire a spiare le cattive condizioni di salute.

156
Ea Germanico haud minus ira quam per metum accepta.Si limen obsideretur,si effundendus spiritus sub oculis inimicorum foret,quid deinde miserrimae coniugi,quid infantibus liberis eventurum?Lenta videri veneficia:festinare et urgere,ut provinciam,ut legiones solus habeat.Sed non usque eo defectum Germanicum,neque praemis caedis apud interfectorem mansura.Componit epistulas,quis amicitiam ei renuntiabat;addunt plerique iussum provincia decedere.Nec Piso moratus ultra naves solvit,moderabaturque cursui quo propius regrederetur,si mors Germanici Syriam aperuisset.


156
Germanicus prese atto della situazione con non meno ira che timore.-Cosa ne sarebbe stato quindi della sventuratissima coniuge,dei piccoli figli, se assediato sulla soglia di casa avesse dovuto esalare l’ultimo respiro sotto gli occhi dei nemici?-
Gli avvelenamenti apparivano lenti:Piso doveva affrettarsi e darsi da fare per essere il solo comandante,il solo governatore.
Ma Germanicus non ancora morto,né la ricompensa del delitto sarebbe rimasta all’uccisore-
Scrisse una lettera in cui rinunciava all’amicizia di Piso;molti aggiungono anche l’ordine di abbandonare la provincia.
Nè Piso indugiò a salpare,ma moderò la velocità in modo da ritornare al più presto se la morte di Germanicus gli avesse schiuso la Syria.

157
Caesar paulisper ad spem erectus,dein fesso corpore,ubi fines aderat,adsistentes amicos in hunc modum adloquitur:<si fato concederem,iustus mihi dolor etiam adversus deos esset,quod me parentibus liberis patriae intra iuventam praematuro exitu raperent.Nunc scelere Pisonis et Plancinae interceptus ultimas preces pectoribus vestris relinquo: referatis patri ac fratri,quibus acerbitatibus dilaceratus,quibus insidiis circumventus miserrimam vitam pessima morte finierim.Si quos spes meae,si quos propinquus sanguis,etiam quos invidia erga viventem movebat,inlacrimabunt quondam florentem et tot bellorum superstitem muliebri fraude cecidisse.Erit vobis locus querendi apud senatum,invocandi leges.Non hoc praecipuum amicorum munus est,prosequi defunctum ignavo questu,sed quae voluerit meminisse,quae mandaverit exsequi.Flebunt Germanicum etiam ignoti;vindicabitis vos,si me potius quam fortunam meam fovebatis.Ostendite populo Romano divi Augusti neptem eandemque coniugem meam,numerate sex liberos:misericordia cum accusantibus erit,fingentibusque scelesta mandata aut non credent homines aut non ignoscent>Iuravere amici dextram morientis contingentes,spiritum ante quam ultionem amissuros.


157
Germanicus( per un po’ fiducioso,poi aggravatosi),quando la fine era vicina così parlò agli amici presenti:<se dovessi cedere al destino,giusta sarebbe la mia amarezza anche contro gli dei,poiché mi strappano giovane con una prematura morte ai genitori,ai figli alla patria.Ora , sottratto all’esistenza dai perfidi Piso e Plancina ,le ultime preghiere lascio ai vostri cuori:riferite al padre e al fratello con quale bruttissima morte finisco la sventuratissima vita,da quali amarezze logorato,da quali intrighi circondato.Se qualcuno mi ha frequentato per speranza ,se qualcuno per vicinanza di sangue,se qualcuno anche per invidia della mia posizione ,questi mi piangeranno perché perisce per cattiveria femminile un uomo un tempo vitale e superstite di tante battaglie .
Voi avrete tempo di lamentarvi con i senatori,di ricorrere alla legge.L’ impegno principale degli amici non è seguire il defunto con inutili pianti,ma tenere a mente ciò che voleva,eseguire ciò che aveva lasciato detto.Anche gli sconosciuti piangeranno Germanicus,voi mi vendicarete,se stimavate più me che la mia fortuna .Mostrate al popolo Romano mia moglie ,la nipote del divino Augustus,elencate i sei figli;
la compassione sarà con gli accusatori;chi fingerà spietate direttive o non sarà creduto o non sarà perdonato dagli uomini.
Gli amici giurarono prendendo la destra del moribondo,che avrebbero rinunciato alla vita piuttosto che alla vendetta.

158
Tum ad uxorem versus per memoriam sui,per communes liberos oravit,exueret ferociam,saevienti fortunae summitteret animum,neu regressa in urbem aemulatione potentiae validiores inritaret.Haec palam et alia secreto,per quae ostender.. credebatur metum ex Tiberio.Neque multo post exstinguitur,ingenti luctu provinciae et …cumiacentium populorum.Indoluere exterae nationes regesque;tanta illi comitas in socios,mansuetudo in hostes;visuque et auditu iuxta venerabilis,cum magnitudinem et gravitatem summae fortunae retineret,invidiam et adrogantiam effugerat.


158
Allora rivolgendosi alla moglie la pregò di rinunciare all’alterigia per la memoria di sé,per i comuni figli ,di non ribellarsi alla cattiva sorte,e di non irritare le autorità in una competizione di potere, una volta rientrata nella capitale.
Pubblicamente questi consigli e altri in segreto nei quali,si presume, la mettesse in guardia da Tiberius.Non molto dopo spirò,grande il cordoglio nella regione e nelle popolazioni circostanti.Gli stati esteri e i re espressero le loro condoglianze;tanto grande la sua affabilità con gli amici,la sua mitezza con i nemici;quasi benedetto nell’aspetto e nell’eloquio,poiché usava esercitare il potere supremo con dignità e responsabilità senza cattiveria e arroganza.

159
Funus,sine imaginibus et pompa,per laudes ac memoriam virtutum eius celebre fuit.Et erant qui formam aetatem genus mortis,ob propinquitatem etiam locorum,in quibus interiit,magni Alexandri fatis adaequarent.Nam utrumque corpore decoro,genere insigni,haud multum triginta annos egressum,suorum insidiis externas inter gentes occidisse:sed hunc mitem erga amicos,modicum voluptatum,uno matrimonio,certis liberis egisse,neque minus proeliatorem,etiam si temeritas afuerit praepeditusque sit perculsas tot victoriis Germanias servitio premere.Quod si solus arbiter rerum,si iure et nomine regio fuisset,tanto promptius adsecuturum gloriam militiae,quantum clementia temperantia,ceteris bonis artibus praestisset.Corpus antequam cremaretur nudatum in foro Antiochensium,qui locus sepulturae destinabatur,praetuleritne veneficii signa,parum constitit;nam ut quis misericordia in Germanicum et praesumpta suspicione,aut favore in Pisonem pronior,diversi interpreta..ntur.


159
Il funerale fu solenne, senza immagini e processione,con elogi e richiami delle sue doti.C’era chi lo confrontava al grande Alexander paragonando la persona, l’età, il tipo di morte,anche per la prossimità del luogo dove finì i suoi giorni.Infatti entrambi,appena superati i trent’anni,eccelsi per fisico,signorilità,nascita erano periti per intrighi di corte, tra genti straniere:ma lui era stao benevolente con gli amici ,controllato nei piaceri,con un solo matrimonio e figli legittimi,né minor combattente,anche se non temerario,e frenato nel momento di asservire i Germani tante volte sconfitti.Poichè se fosse stato l’unico giudice della situazione,se di diritto e di nome fosse stato re,tanto più facilmente di Alessandro avrebbe conseguito la gloria militare quanto più gli era stato superiore per clemenza,per sobrietà, per tutte le altre buone qualità.Il corpo prima che fosse bruciato fu denudato nella piazza principale di Antiochia,luogo scelto per la sepoltura;-ci fu incertezza se presentasse segni dell’avvelenamento-;infatti le testimonianze furono discordanti a seconda che uno era più favorevole ( per pietà e per un pregiudiziale sospetto) a Germanicus,oppure a Piso

160
Consultatum inde legatos quique alii senatorum aderant,quisnam Syriae praeficeretur.Et ceteris modice n..sis,inter Vibium Marsum et Cn.Sentium diu quaesitum;dein Marsus seniori et acrius tendenti Sentio concessit.Isque infamem veneficiis ea in provincia et Plancinae percaram nomine Martinam in urbem misit,postulantibus Vitellio ac Veranio ceterisque,qui crimina et accusationem tamquam adversus receptos iam reos instruebant.At Agrippina,quamquam defessa luctu et corpore aegro,omnium tamen quae ultionem morarentur intolerans,ascendit classem cum cineribus Germanici et liberis,miserantibus cunctis,quod femina nobilitate princeps,pulcherrimo modo matrimonio inter venerantes gratantesque aspici solita,tunc ferales reliquias sinu ferret;incerta ultionis,anxia sui et infelici fecunditate fortunae totiens obnoxia.


160
Quindi ci si consigliò tra i generali e gli altri senatori presenti su chi mettere al comando della Syria.Poichè tutti gli altri papabili non erano molto interessati,a lungo furono esaminati Vibius Marsus e Cn.Sentius,infine Marzius si ritirò di fronte a Sentius,più anziano e con più carattere.E questo spedì a Roma la maga di quella regione e molto cara a Plancina di nome Martina,su richiesta di Vitellius e Veranius e di tutti gli altri che preparavano le accuse e le requisitorie come se gia ci fossero gli imputati.
Ma Agrippina,benchè stremata dal dolore e ammalata,non sopportando tutto ciò che dilazionava la punizione,prese la nave con le ceneri di Germanicus e con i figli,compatita da tutti,perché principessa,con un bellissimo matrimonio,solita ad muoversi tra ossequi ed elogi,ora recava in seno le mortali ceneri,senza la sicurezza della vendetta,in ansia per sé e molto soggetta alla sfortuna a causa della sventurata figliolanza.

161
Pisonem interim apud Coum insulam nuntius adsequitur excessisse Germanicum.Quo intemperanter accepto caedit victimas,adit templa,neque ipse gaudium moderans et magis insolescente Plancina,quae luctum amissae sororis tum primum laeto cultu mutavit.Adfluebant centuriones monebantque prompta illi legionum studia;repeteret provinciam non iure ablatam et vacuam.Igitur quid agendum consultanti M.Piso filius properandum in urbem censebat;nihil adhuc inexpiabile admissum,neque suspiciones imbecillas aut inania famae pertimescenda.Discordiam erga Germanicum odio fortasse dignam,non poena;et ademptione provinciae satisfactum inimicis.Quod si regrederetur,obsistente Sentio civile bellum incipi;nec duraturos in partibus centuriones militesque,apud quos recens imperatoris sui memoria et penitus infixus in Caesares amor praevaleret.


161
Intanto la notizia che Germanicus era trapassato raggiunse Piso presso l’isola Cous.Egli, accolta in modo smoderato la notizia della morte, si recò nelle chiese,sacrificò animali,senza frenare la contentezza e Plancina ancor più altezzosa , mutò l’abbigliamento a lutto, per la morte poco prima della sorella, con vestiti sgargianti.
Accorrevano continuamente i graduati e gli ricordavano la manifesta simpatia dei soldati per lui;doveva ritornare nella provincia tolta illegalmente e vacante.
Quindi chiesto consiglio sul da farsi,il figlio Piso gli consigliò di affrettarsi verso Roma,che ancora nulla di irreparabile era accaduto,né bisognava aver paura di deboli sospetti e di vane chiacchiere infatti i contrasti con Germanicus meritevoli forse di rancore,non di sanzione,e inoltre colla rinuncia alla provincia i nemici erano stati soddisfatti .Se invece fosse ritornato,sarebbe scoppiata una guerra civile col rivale Sentius,né i graduati e i soldati( i quali avevano un ricordo vivido del proprio generale comandante e un affetto profondo per i Caesares )avrebbero a lungo sostenuto il partito.

162
Contra Domitius Celer,ex intima eius amicitia,disseruit utendum eventu:Pisonem,non Sentium Syriae praepositum;huic fasces et ius praetoris,huic legiones datas.Si quid hostile ingruat,quem iustius arma oppositurum,….qui legati auctoritatem et propria mandata acceperit?Relinquendum etiam rumoribus tempus,quo senescant:plerumque innocentes recenti invidiae impares.At si teneat exercitum,augeat vires,multa quae provideri non possint fortuito in melius casura.<An festinamus cum Germanici cineribus adpellere,ut te inauditum et indefensum planctus Agrippinae ac vulgus imperitum primo rumore rapiant?Est tibi Augustae conscientia,est Caesaris favor,sed in occulto;et perisse Germanicum nulli iactantius maerent quam qui maxime laetantur>.


162
Domitius Celer,un suo stretto amico,al contrario argomentò che bisognava sfruttare l’accaduto-intanto il governatore non era Sentius ma Piso,lui esercitava il potere , l’autorita giudiziaria,lui aveva l’esercito.Se qualcuno lo avesse attaccato,chi avrebbe usato la forza militare più legittimamente di colui che aveva avuto il comando delle forze armate e proprie direttive.Le chiacchiere,perché si affievoliscano,devono lasciare indietro il tempo ;
per lo più gli innocenti non sono in grado di fronteggiare le improvvise calunnie.
Ma se teneva l’esercito,aumentava le forze,molte situazioni imprevedibili casualmente avrebbero migliorato la situazione.<oh invece navighiamo in gara colle ceneri di Germanicus,cosicchè il pianto di Agrippina o l’inesperto pubblico, alle prime voci, ti trascinino via senza sentirti e senza difesa-?L’Augusta la pensa come te,hai il sostegno di Tiberius,ma di nascosto;inoltre nessuno piange la morte di Germanicus più visceralmente di quelli che più se ne rallegrano

163
Haud magna mole Piso,promptus ferocibus,in sententiam trahitur missisque ad Tiberium epistulis incusat Germanicum luxus et superbiae;seque pulsum,ut locus rebus novis patefieret,curam exercitus eadem fide qua tenuerit repetivisse.Simul Domitium impositum triremi vitare litorum oram praeterque insulas alto mari pergere in Syriam iubet.Concurrentes desertores per manipulos componit,armat lixas traiectisque in continentem navibus vexillum tironum in Syriam euntium intercipit,regulis Cilicum ut se auxiliis iuvarent scribit,haud ignavo ad ministeria belli iuvene Pisone,quamquam suscipiendum bellum abnuisset.



163
Piso,ardimentoso,senza gran sforzo si lasciò convincere e in una lettera spedita a Tiberius accusò Germanicus di fastosità e di arroganza;e che(cacciato per favorire nuovi assetti) ,aveva rivendicato il comando dell’esercito,collo stesso il giuramento con cui l’aveva tenuto.Intanto ordinò a Domitius imbarcato su una trireme di navigare oltre le isole in alto mare per la Syria evitando le lingue di spiaggia.Inquadrò per plotoni i disertori accorsi da lui,armò i vivandieri,i cuochi, e approdato sul continente colle navi prese di sorpresa un reparto di reclute destinate alla Syria,scrisse ai regnanti del Cilicus di aiutarlo con dei contingenti,mentre il giovane Piso,per quanto avversario dell’opzione militare,fungeva da energico coordinatore degli uffici militari.
164
Igitur oram Lyciae ac Pamphyliae praelegentes,obviis navibus quae Agrippinam vehebant,utrimque infensi arma primo expediere;dein mutua formidine non ultra iurgium processum est,Marsusque Vibius nuntiavit Pisoni,Romam ad dicendam causam veniret.Ille eludens respondit adfuturum,ubi praetor,qui de veneficiis quaereret,reo atque accusatoribus diem prodixisset.Interim Domitius Laodiciam urbem Syriae adpulsus,cum hiberna sextae legionis peteret,quod eam maxime novis consiliis idoneam rebatur,a Pacuvio legato praevenitur.Id Sentius Pisoni per litteras aperit monetque,ne castra corruptoribus,ne provinciam bello temptet.Quosque Germanici memores aut inimicis eius adversos cognoverat,contrahit,magnitudinem imperatoris identidem ingerens et rem publicam armis peti;ducitque validam manum et proelio paratam.


164
Quindi veleggiando lungo la costa della Lycia e della Pamphylia s’imbatterono nelle navi che trasportavano Agrippina,e per reciproco odio dapprima si fronteggiarono con le armi,poi per comune timore non si andò oltre le ingiurie;Marsus Vibius riferì a Piso di venire a Roma a discutere la causa.Lui, schivando, rispose che avrebbe presenziato non appena il magistrato che indagava sull’avvelenamento,avesse comunicato il giorno d’udienza.Frattanto Domitius approdato a Laodycea città della Syria,diretto alla base invernale della sesta legione,che supponeva molto disponibile a mutamenti politici,venne anticipato dal generale Pacuvius.Sentius svela ciò a Piso con un dispaccio e lo esorta a non guastare l’esercito,a non suscitare una guerra nella provincia.Inoltre riunisce i nostalgici di Germanicus o gli avversari dei nemici di lui,ricordando spesso la nobiltà dell’ex- generalissimo e che lo stato era sotto attacco,e si mise alla guida di un gagliardo schieramento atto a combattere.

165
Nec Piso,quamquam coepta secus cadebant,omisit tutissima e praesentibus,sed castellum Ciliciae munitum admodum,cui nomen Celend..ris,occupat;nam admixtis desertoribus et tirone nuper intercepto suisque et Plancinae sevitiis auxilia Cilicum,quae reguli miserant,in numerum legionis compusuerat.Caesarisque se legatum testabatur provincia,quam is dedisset,arceri,non a legionibus(earum quippe accitu venire),sed a Sentio privatum odium falsis criminibus tegente.Consisterent in acie,non pugnaturis militibus,ubi Pisonem ab ipsis parentem quondam appellatum,si iure ageretur,potiorem,si armis,non invalidum vidissent.Tum pro munimentis castelli manipulos explicat,colle arduo et derupto;nam cetera mari cinguntur.Contra veterani ordinibus ac subsidiis instructi;hinc militum,inde locorum asperitas,sed non animus,non spes,ne tela quidem nisi agrestia aut subitum … usum properata.Ut venere in manus,non ultra dubitatum quam dum Romanae cohortes in aequum eniterentur:vertunt terga Cilices seque castello claudunt.


165
Né Piso,benchè i suoi progetti andassero diversamente ,trascurò le misure più efficaci nelle circostanze presenti,anzi s’impadronì del castello oltremodo fortificato della Cilicia,che si chiama Celend..res;infatti messi insieme i disertori e le reclute da poco prese e gli schiavi suoi e di Plancina e le forze dei Cilici,che i re avevano mandato,aveva formato una legione.Affermava di essere il governatore della provincia,che gli era stata data,da cui era stato allontanato non dall’esercito,per il cui richiamo era venuto,ma da Sentio che aveva nascosto l’ odio personale con false imputazioni .Si schierassero,che i soldati romani non avrebbero combattuto una volta visto Piso ,da loro stessi un tempo chiamato papà,inattaccabile legalmente, se si ricorreva alle leggi,se alle armi non indifeso.Poi dispose davanti alle fortificazioni del castello i plotoni,-il colle era erto e scosceso,infatti il mare era tutto intorno.Di fronte i legionari veterani schierati e con la retroguardia;qui soldati brutali,lì luoghi brutali,ma non l’ animosità,non la speranza,neanche le armi se non contadinesche oppure frettolosamente arrangiate.
Come si scontrarono,ci fu incertezza finchè i reparti romani non giunsero sulla cima;i Cilices volsero la schiena e si chiusero nella fortezza.

166
Interim Piso classem haud procul opperientem adpugnare frustra temptavit;regressusque et pro muris modo semet adflictando,modo singulos nomine ciens,praemiis vocans seditionem coeptabat,adeoque commoverat,ut signifer legionis …….. sextae signum ad eum transtulerit.Tum Sentius occanere cornua tubasque et peti aggerem,erigi scalas iussit,ac promptissimum quemque succedere,alios tormentis hastas saxa et faces ingerere.Tandem victa pertinacia Piso oravit,ut traditis armis maneret in castello,dum Caesar,cui Syriam permitteret,consulitur.Non receptae condiciones,nec aliud quam naves et tutum in urbem iter concessum est.




166
Frattanto Piso invano tentò di assalire la flotta in attesa non lontano,poi ritornato indietro e ora percuotendosi il petto davanti alle mura,ora chiamando per nome i singoli,tentava di dar inizio a una rivolta promettendo dei premi,e a tal punto fu convincente che il portabandiera della sesta legione passò a lui.Allora Sentius ordinò di suonare i corni e le trombe e di assalire le trincee,di alzare le scale e a tutti i più coraggiosi di attaccare,agli altri di lanciare colle macchine aste,sassi e tizzoni.Infine Piso,superando l’ostinazione,pregò di poter rimanere nella fortezza dopo aver consegnato le armi,finchè Tiberius decidesse a chi affidare la Syria.
Le condizioni non accettate,fu concesso null’altro che le navi e l’incolumità fino a Roma .
167
At Romae,postquam Germanici valitudo percrebuit cunctaque ut ex longinquo aucta in deterius adferebantur,dolor ira,et erumpebant questus:ideo nimirum in extremas terras religatum,ideo Pisoni permissum provinciam;hoc egisse secretos Augustae cum Plancinae sermones.Vera prorsus de Druso seniores locutos:displicere regnantibus civilia filiorum ingenia,,neque ob aliud interceptos,quam quia populum Romanum aequo iure complecti reddita libertate agitaverint.Hos vulgi sermones audita mors adeo incendit,ut ante edictum magistratuum,ante senatus consultum sumpto iustitio desererentur fora,clauderentur domus.Passim silentia et gemitus,nihil compositum in ostentationem;et quamquam neque insignibus lugentium abstinerent,altius animis maerebant.Forte negotiatores,vivente adhuc Germanico Syria egressi,laetiora de valitudine eius attulere.Statim credita,statim vulgata sunt:ut quisque obvius,quamvis leviter audita in alios atque illi plures cumulata gaudio transferunt.Cursant per urbem,moliuntur templorum fores;iuvat credulitatem nox et promptior inter tenebras adfirmatio.Nec obstitit falsi..Tiberius,donec tempore ac spatio vanescerent.Et populus quasi rursum ereptum acrius doluit.



167
Ma a Roma il dolore,l’ira e i lamenti si diffusero con veemenza,dopochè si diffuse la notizia della infermità di Germanicus e tutto a causa della lontananza era riferito in modo peggiorativo:-ecco perchè Germanicus spedito alle estremità del mondo,perché la provincia assegnata a Piso;questo avevano provocato i discorsi segreti di Augusta con Plancina ,del tutto vere le parole dei vecchi su Drusus,ai governanti non piacevano le attitudini popolari dei figli,ed fatti fuori proprio perché si erano impegnati ad conquistare le simpatie del popolo romano rivendicando la libertà,l’uguaglianza della legge.
La notizia della morte a tal punto esasperò queste chiacchiere della gente che prima dell’ordine delle autorità,prima del decreto del senato ,cominciato il lutto,si interruppero le attività pubbliche,si serrarono le case.Dapertutto silenzio e gemiti,senza ostentazione,e benchè non si astenessero dai segni esteriori del lutto,il dolore più forte era dentro.
Casualmente grandi commercianti,usciti dalla Syria quando Germanicus ancora viveva,portarono notizie più buone sulla sua salute.Informazioni subito credute,subito diffuse:come uno incontrava l’altro ,parole assai superficialmente ascoltate vennero trasmesse in un passaparola carico di gioia .Corsero per la città,ruppero le porte degli edifici sacri;la notte favorì la dabbenaggine e nell’oscurità meno confutabile la veridicità delle affermazioni.Nè Tiberius si oppose alle false notizie,finchè non si esaurissero col tempo e colle distanze.Ma la popolazione più acutamente soffrì,come se Germanicus fosse morto di nuovo.
168
Honores,ut quis amore in Germanicum aut ingenio validus,reperti decretique:ut nomen eius Saliari carmine caneretur;sedes curules sacerdotum Augustalium locis superque eas querceae coronae statuerentur;ludos circenses eburna effigies praeiret;neve quis flamen aut augur in locum Germanici nisi gentis Iuliae crearetur.Arcus additi Romae et apud ripam Rheni et in monte Syriae Amano cum inscriptione rerum gestarum ac mortem ob rem publicam obisse;sepulchrum Antiochiae ubi crematus,tribunal Epidaphnae,quo in loco vitam finierat.Statuarum locorumve in quis coleretur,haud facile quis numerum inierit.Cum censeretur clipeus auro et magnitudine insignis inter auctores eloquentiae,adse..ravit Tiberius solitum paremque ceteris dicaturum;neque enim eloquentiam fortuna discerni,et satis inlustre,si veteres inter scriptores haberetur.Equester ordo cuneum Germanici appellavit,qui iuniorum dicebatur,instituitque uti turmae idibus Iuliis imaginem eius sequerentur.Pleraque manent;quaedam statim omissa sunt aut vetustas obliteravit.



168
Gli attestati di ossequio trovati e legiferati, creati dall’ affetto verso Germanicus o dall’ inventiva;-che si cantasse il suo nome nelle litanie dei Salii,che dei sedili fossero collocati nelle dimore dei preti Augustali con sopra corone di quercia,che una immagine di avorio precedesse i giochi circensi,che né un sacerdote né un indovino fosse nominato al posto di Germanicus se non delle famiglia Iulia.In più costruiti archi a Roma e sull’argine del Rhenus e sul monte Amanus in Syria con l’iscrizione delle imprese e che era morto per lo stato,poi il sepolcro a Antiochia dove fu bruciato,poi il palco funebre a Epidafna,dove aveva concluso la vita.Non facilmente qualcuno potrebbe enumerare le statue e i luoghi dove veniva venerato.Quando si discusse sul medaglione d’oro e di magnifica grandezza (tra i maestri di eloquenza),Tiberius affermò che ne avrebbe fatto dedicare uno normale e uguale a tutti gli altri,poiché altrimenti non si sarebbe discriminato tra oratoria e successo politico ,e che era sufficientemente onorevole se veniva inserito tra gli antichi scrittori.
L’ordine borghese diede il nome di Germanico al loggione,che era detto dei giovani,e stabilì che la sfilata dei giovani borghesi alle idi di Luglio fosse preceduta dal suo ritratto..
La maggior parte delle onoranze rimangono,alcune subito furono disattese oppure scordate col passar del tempo .
169
Ceterum recenti adhuc maestitia soror Germanici Livia,nupta Druso,duos virilis sexus simul enixa est.Quod rarum laetumque etiam modicis penatibus tanto gaudio principem adfecit,ut non temperaverit quin iactaret apud patres nulli ante Romanorum eiusdem fastigii viro geminam stirpem editam.Nam cuncta,etiam fortuita,ad gloriam vertebat.Sed populo tali in tempore id quoque dolorem tulit,tamquam auctus liberis Drusus domum Germanici magis urgeret.Eodem anno gravibus senatus decretis libido feminarum coercita cautumque,ne quaestum corpore faceret cui avus aut pater aut maritus eques Romanus fuisset.



169
Intanto Livia sorella di Germanicus,ancora nel recente sconfortosposata a Drusus,partorì due gemelli maschi.Questo fatto raro e gradito anche nelle famiglie non nobili rese così felice l’imperatore che non si trattenne dal vantarsi con i senatori che nessun Romano del medesimo rango aveva generato mai dei gemelli.Infatti Tiberius trasformava in merito tutti gli accadimenti,anche se fortuiti.
Ma la gente in tale situazione si rattristò anche di ciò ,come se Drusus,ingrandito dei figli,di più incombesse sulla famiglia di Germanicus.Lo stesso anno il senato con severi leggi limitò le voglie femminili e si preoccupò che non potesse prostituirsi chi avesse avuto per nonno o padre o marito un borghese Romano.
170
Eodem anno gravibus senatus decretis libido feminarum coercita cautumque,ne quaestum corpore faceret cui avus aut pater aut maritus eques Romanus fuisset.Nam Vistilia,praetoria familia genita,licentiam stupri apud aediles vulgaverat,more inter veteres recepto,qui satis poenarum adversum impudicas in ipsa professione flagitii credebant.Exactum et a Titidio Labeone,Vistiliae marito,cur in uxore delicti manifesta ultionem legis omisisset.Atque illo praetendente sexaginta dies ad consultandum datos necdum praeterisse,satis visum de Vistilia statuere;eaque in insulam Seriphon abdita est.Actum et de sacris Aegyptiis Iudaicisque pellendis,factumque patrum consultum,ut quattuor milia libertini generis ea superstitione infecta,quis idonea aetas,in insulam Sardiniam veherentur,coercendis illic latrociniis et,si ob gravitatem caeli interissent,vile damnum;ceteri cederent Italia,nisi certam ante diem profanos ritus exuissent.



170
Nello stesso anno pesanti provvedimenti del senato per limitare gli eccessi femminili e si legiferò che non si potesse prostituire chi avesse avuto il nonno o il padre o il marito romano di censo borghese.Infatti Vistilia nata da una famiglia di magistrati,aveva dichiarato ai funzionari edili di praticare la prostituzione,secondo una usanza vigente tra gli antichi,che credevano fosse sufficiente ,come punizione contro le donne disoneste, l’ammissione pubblica del vergognoso mestiere.Indagato anche Titidius Labeo,marito di Vistilia,che non aveva denunciata la moglie rea confessa.Ma poiché quello addusse come scusa che non era ancora scaduto il termine prescritto di sessanta giorni,sembrò che bastasse sanzionare Vistilia e questa fu esiliata sull’isola Seriphon.
Si deliberò anche per reprimere i culti religiosi egizii e giudaici,e fu emanato un decreto dai senatori,per trasportare nell’isola della Sardinia quattromila ex schiavi,di giusta età, contaminati da questa falsa religione,inoltre di piccolo conto la remissione se per le intemperie del cielo fossero periti mentre erano impiegati per combattere il brigantaggio.
171
Post quae rettulit Caesar capiendam virginem in locum Occiae,quae septem et quinquaginta per annos summa sanctimonia Vestalibus sacris praesederat;egitque grates Fonteio Agrippae et Domitio Pollioni,quod offerendo filias de officio in rem publicam certarent.Praelata est Pollionis filia,non ob aliud quam quod mater eius in eodem coniugio manebat;nam Agrippa discidio domum imminuerat.Et Caesar quamvis posthabitam decies sestertii dote solatus est.Saevitiam annonae incusante plebe statuit frumento pretium,quod emptor penderet,binosque nummos se additurum negotiatoribus in singulos modios.Neque tamen ob ea parentis patriae delatum et antea vocabulum adsumpsit,acerbeque increpuit eos,qui divinas occupationes ipsumque dominum dixerant.Unde angusta et lubrica oratio sub principe,qui libertatem metuebat,adulationem oderat.


171
Dopo ciò Caesar Tiberius espose che bisognava scegliere una ragazza illibata al posto di Occia che per cinquantasette anni era stata a capo, con estrema pudicizia, delle suore Vestales ;ringraziò inoltre Fonteius Agrippa e Domitius Pollio poiché offrendo le figlie avevano rivaleggiato in senso civico.Fu scelta la figlia di Pollio,non per altro motivo che la madre di lei continuava a vivere collo stesso marito;infatti il divorzio di Agrippa aveva indebolito la casata.Tuttavia la scartata fu ricompensata da Tiberius con una dote di dieci milioni di sesterzi.
A seguito delle proteste popolari sul carovita,Caesar stabilì- il prezzo del frumento per il consumatore,- che avrebbe aggiunto di suo ai grossisti due denari per ogni quintale.Tuttavia anche allora non accettò la proposta di assumere per questi interventi l’appellativo di patre della patria,e severamente rimbrottò quelli che avevano definito i provvedimenti divini e lui stesso padrone.
Per cui concise e oleose parole sotto l’imperatore,che temeva l’indipendenza-odiava la ruffianeria.


172
Reperio apud scriptores senatoresque eorundem temporum Adgandestrii principis Chattorum lectas in senatu litteras,quibus mortem Arminii promittebat,si patrandae neci venenum mitteretur,responsumque esse non fraude neque occultis,sed palam et armatum populum Romanum hostes suos ulcisci.Qua gloria aequabat se Tiberius priscis imperatoribus,qui venenum in Pyrrhum regem vetuerant prodiderantque.Ceterum Arminius,abscedentibus Romanis et pulso Maroboduo regnum adfectans,libertatem popularium adversam habuit,petitusque armis cum varia fortuna certaret,dolo propinquorum cecidit:liberator hau.. dubie Germaniae et qui non primordia populi Romani,sicut alii reges ducesque,sed florentissimum imperium lacessierit,proeliis ambiguus,bello non victus.Septem et triginta annos vitae,duodecim potentiae explevit,caniturque adhuc barbaras apud gentes,Graecorum annalibus ignotus,qui sua tantum mirantur,Romanis haud perinde celebris,dum vetera extollimus recentium incuriosi.


172
Trovo negli scrittori e negli onorevoli della medesima epoca che venne letta una lettera in senato di Adgandestri principe dei Chatti,nella quale si prometteva di uccidere Arminius,se fosse stato spedito del veleno per procurargli la morte,la risposta fu che il popolo Romano si vendicava dei suoi nemici non col tradimento né in segreto,ma apertamente e colle armi.Tiberio con questo merito si uguagliava agli antichi generali,che avevano vietato di avvelenare il re Pyrrhus e lo avevano pubblicizzato.Del resto Arminius,ritirandosi i Romani e esiliato Maroboduus,aspirando al regno, trovò opposizione nei connazionali,e attaccato mentre combattèva con esito alterno,fu tradito dai familiari e perì.
Senza dubbio Arminius liberò la Germania e combattè i Romani nel pieno della loro potenza,non agli albori come altri re e generali,-negli scontri vinto e vincitore,nella guerra non sconfitto-.Visse trentasette anni,dodici governò e ancora oggi è cantato tra le popolazioni straniere,ignoto alle cronache dei Graeci,che magnificano solamente le proprie vicende,non altrettanto famoso nelle cronache Romane,perché noi indifferenti al presente decantiamo il passato.

173
Nihil intermissa navigatione hiberni maris Agrippina Corcyram insulam advehitur,litora Calabriae contra sitam.Illic paucos dies componendo animo insumit,violenta luctu et nescia tolerandi.Interim adventu eius audito intimus quisque sub Germanico stipendia fecerant,multique etiam ignoti vicinis e municipiis,pars officium in principem rati,plures illos secuti,ruere ad oppidum Brundisium,quod naviganti celerrimum fidissimum adpulsu erat.Atque ubi primum ex visa classis,complentur non modo portus et proxima mari..,sed moenia ac tecta,quaque longissime prospectari poterat,maerentium turba et rogitantium inter se silentione an voce aliqua egredientem exciperent.Neque satis constabat quid pro tempore foret,cum classis paulatim successit,non alacri,ut adsolet,remigio,sed cunctis ad tristitiam compositis.Postquam duobus cum liberis,feralem urnam tenens,egressa navi defixit oculos,idem omnium gemitus,neque discerneres proximos alienos,virorum feminarumve planctus,nisi quod comitatum Agrippina longo maerore fessum obvii et recentes in dolore anteibant.


173
Agrippina arrivò sull’isola di Corcyra,di fronte alle costa della Calabria,con una traversata senza intoppi del mare di inverno.Furiosa per il lutto e insofferente,trascorse pochi giorni lì per ricomporsi.Frattanto alla notizia del suo arrivo tutti gli amici che avevano militato sotto Germanicus e anche molti sconosciuti dai comuni vicini,parte spinti dalla deferenza per il principe,i più avendo seguito quelli,corsero alla città di Brundisium,che per la navigante era l’approdo vicinissimo e sicurissimo.E come fu vista la flottiglia,si riempirono non solo il porto e la spiaggia,ma le mura e i tetti e i posti dove si poteva avvistare da molto lontano,- una moltitudine triste e pensosa se accogliere lo sbarco in silenzio o con qualche parola.Nè si sapeva come comportatsi in quel frangente,quando la flottiglia lentamente si accostò,con remate non vivaci come al solito,ma tutta la scena era dipinta di malinconia.
Dopochè Agrippina, uscita dalla nave con due figli,tenendo il reliquiarioguardò fisso,un unico lamento da tutta la gente,-non avresti potuto riconoscere i parenti dagli estranei,il pianto degli uomini o delle donne,se non che le persone recentemente convenute mostravano più dolore dei compagni di Agrippina,stremati dalla lunga pena-.

174
Miserat duas praetorias cohortes Caesar,addito ut magistratus Calabriae Apulique et Campani suprema erga memoriam filii sui munia funge..ntur.Igitur tribunorum centurionumque umeris cineres portabantur;praecedebant incompta signa,versi fasces;atque ubi colonias transgrederentur,atrata plebes,trabeati equites pro opibus foci vestem odores aliaque funerum sollemnia cremabant.Etiam quorum diversa oppida,tamen obvii et victimas atque aras dis Manibus statuentes lacrimis et conclamationibus dolorem testabantur.Drusus Tarracinam progressus est cum Claudio fratre liberisque Germanici,qui in urbe fuerant.Consules M.Valerius et M.Aurelius(iam enim magistratum occeperant) et senatus ac magna pars populi viam complevere,disiecti et ut cuique libitum flentes;aberat quippe adulatio,gnaris omnibus laetam Tiberio Germanici mortem male dissimulari.



174
Il Caesar aveva spedito due plotoni di guardie pretoriane;e in più l’invito ai magisrati della Calabria,della Apulia e della Campania perchè eseguissero le onoranze funebri in onore di suo figlio.Quindi le ceneri vennero portate a spalla dagli ufficiali e dai sottufficiali;li precedevano insegne disadorne e fasci voltati in giù,e quando attraversavano le colonie il popolo aveva abiti in nero,i borghesi la livrea,i camini a seconda delle possibilità bruciavano vesti,odori e le altre sostanze d’uso nei funerali.Tuttavia queste persone venivano anche da città lontane dal percorso,che mentre dedicavano vittime e altari alle divinità Manii , palesavano il dispiacere con lacrime e lamenti.
Drusus arrivò a Tarracina col fratello Claudius e i figli di Germanicus rimasti a Roma.I consoli M.Valerius e M.Aurelius(già erano entrati in carica),i senatori e gran parte della gente affollarono il percorso,separati e, come ciascuno si sentiva, in lacrime ,-certamente mancava il servilismo,tutti consapevoli del fatto che Tiberius non riusciva a dissimulare la gioia per la morte di Germanicus-.

175
Tiberius atque Augusta publico abstinuere,inferius maiestate sua rati,si palam lamentarentur,an ne omnium oculis vultum eorum scrutantibus falsi intelleg..entur.Matrem Antoniam non apud auctores rerum,non diurna actorum scriptura reperio ullo insigni officio functam,cum super Agrippinam et Drusum et Claudium ceteri quoque consanguinei nominatim perscripti sint,seu valetudine praepediebatur,seu victus luctu animus magnitudinem mali perferre visu non toleravit.Facilius crediderim Tiberio et Augusta..,qui domo non excedebant,cohibitam,ut par maeror et matris exemplo avia quoque et patruus attineri viderentur.


175
Tiberius e Augusta non apparvero in pubblico ritenendo disdicevole al loro rango se avessero pianto palesamente,oppure perché non si svelasse la loro falsità agli occhi di tutti quelli che li scrutavano in viso.Non trovo in nessun storico,in nessuna rassegna stampa che la madre Antonia abbia partecipato a qualche importante commemorazione ,(benchè siano minuziosamente registrati sopra Agrippina e Drusus e Claudius anche tutti gli altri parenti ),sia che fosse malata o perché straziata dal dolore non sopportasse di mostrare i segni della grande sofferenza.Più semplicemente sarei del parere che sia stata segregata da Tiberius e Augusta,(che non uscirono dalla residenza),affinchè sembrassero provare uguale tristezza e che la nonna e anche lo zio si fossero adeguati al comportamento della madre.

176
Dies,quo reliquiae tumulo Augusti inferebantur,modo per silentium vastus,modo ploratibus inquies;plena urbis itinera,conlucentes per campum Martis faces.Illic miles cum armis,sine insignibus magistratus,populus per tribus concidisse rem publicam,nihil spei reliquum clamitabant,promptius apertiusque,quam ut meminisse imperitantium crederes.Nihil tamen Tiberium magis penetravit quam studia hominum accensa in Agrippinam,cum decus patriae,solum Augusti sanguinem,unicum antiquitatis specimen appellarent versique ad caelum ac deos integram illi subolem ac superstitem iniquorum precarentur.



176
Il giorno in cui le ceneri vennero poste nella tomba di Augustus,ora c’era un ampio silenzio,ora rumorosi gemiti, le strade della città erano affollate,fiaccole brillavano lungo il campo di Marte.Lì i soldati colle armi,i magistrati senza orpelli,il popolo per tribù gridavano che era finito lo stato,non c’era più nessuna speranza,troppo francamente e apertamente perché tu possa credere che si ricordassero di chi governava al momento.Tuttavia nulla impressionò di più Tiberius della popolarità diffusa di Agrippina,che veniva definita ornamento della patria,sola erede di Augustus,unico esempio dell’antica onestà e con preghiere rivolte al cielo e agli dei le persone pregavano per la incolumità dei suoi figli e la salvezza dai nemici.
177
Fuere qui publici funeris pompam requirerent comparentque quae in Drusum,patrem Germanici,honora et magnifica Augustus fecisset.Ipsum quippe asperrimo hiemis Ticinum usque progressum neque abscedentem a corpore simul urbem intravisse;circumfusas lecto Claudiorum Iuliorumque imagines;defletum in foro,laudatum pro rostris;cuncta a maioribus reperta aut quae posteri invenerint cumulata:at Germanico ne solitos quidem et cuicumque nobili debitos honores contigisse.Sane corpus ob longinquitatem itinerum externis terris quoque modo crematum:sed tanto plura decora mox tribui par fuisse,quanto prima fors negavisset.Non fratrem,nisi unius diei via,non patruum saltem porta tenus obvium.Ubi illa veterum instituta,propositam toro effigiem,meditata ad memoriam virtutis carmina et laudationes et lacrimas vel doloris imitamenta?



177
Ci fu chi richiese il funerale di stato e fece paragoni col magnifico allestimento che Augustus aveva fatto per Drusus,padre di Germanicus.
Si faceva notare che Augustus in effetti era avanzato fino a Ticinus in un inverno rigidissimo e senza allontanarsi dal cadavere lo aveva accompagnato fino alla capitale;che le immagini dei Claudii e degli Iulii erano state poste intorno al feretro,che era stato compianto nella piazza centrale davanti ai Rostra,che tutte le forme di omaggio trovate dagli antichi e che i posteri potranno inventare furono assommate:invece a Germanicus non furono tributati neanche i soliti riconoscimenti dovuti ad un aristocratico.
Vero che il corpo era stato bruciato all’estero in qualsiasi modo , a causa della lontananza delle strade;ma tanto sembrava retto attribuirgli ora moltissimi riconoscimenti ufficiali,quanto la sorte gli aveva negato i più importanti.Non gli era andato incontro il fratello se non per un giorno di viaggio, lo zio neanche davanti alla porta d’ingresso di Roma.Dov’erano quelle usanze dei vecchi,-il ritratto posto sul feretro,le melodie pensate in memoria della virtù e le orazioni funebri e le lacrime o le sceneggiate di dolore?-
178
Gnarum id Tiberio fuit;utque premeret vulgi sermones,monuit edicto multos inlustrium Romanorum ob rem publicam obisse,neminem tam flagranti desiderio celebratum.Idque et sibi et cunctis egregium,si modus adiceretur.Non enim eadem decora principibus viris et imperatori populo quae modicis domibus aut civitatibus.Convenisse recenti dolori luctum et ex maerore solacia;sed referendum iam animum ad firmitudinem,ut quondam divus Iulius amissa unica filia,ut divus Augustus ereptis nepotibus abstruserint tristitiam.Nil opus vetustioribus exemplis,quotiens populus Romanus clades exercituum,interitum ducum,funditus amissas nobiles familias constanter tulerit.Principes mortales,rem publicam aeternam esse.Proin repeterent sollemnia,et quia ludorum Megalesium spectaculum suberat,etiam voluptates resumerent.

178
Tiberius fu consapevole di ciò, e per smorzare le chiacchiere della gente,fece presente in un editto che molti famosi Romani morti per lo stato ma nessuno era stato celebrato con così vivo rimpianto,comportamento straordinario per sé e per tutti,se fatto con moderazione.Infatti gli onori tributati ai migliori uomini e al popolo dominante non sono uguali a quelli per le povere famiglie o comunità .Il lutto nasceva dal fresco dolore e la consolazione dall’angoscia ;ma bisognava farsi forza,come quando il divino Iulius perse l’unica figlia,il divino Augustus fu privato dei nipoti e tuttavia mascherarono l’angoscia;senza riandare agli esempi più antichi,quante volte il popolo Romanus sopportò senza vacillare la sconfitta degli eserciti,l’uccisione dei condottieri,la distruzione totale di famiglie aristocratiche.I governanti sono mortali,lo stato è eterno.Perciò la gente ritornasse alla vita normale,e riniziasse anche a divertirsi poiché si avvicinava la data degli spettacolari giochi Megaleses.


179
Tum exuto iustitio reditum ad munia,et Drusus Illyricos ad exercitus profectus est,erectis omnium animis petendae e Pisone ultiones et crebro questu,quod vagus interim per amoena Asiae atque Achaiae adroganti et subdola mora scelerum probationes subverteret.Nam vulgatum erat missam,ut dixi, a Cn.Sentio famosam veneficiis Martinam subita morte Brundisii exstinctam,venenumque nodo crinium eius occultatum,nec ulla in corpore signa sumpti exitii reperta.At Piso praemisso in urbem filio datisque mandatis per quae principem molliret,ad Drusum pergit,quem haud fratris interitu trucem quam remoto aemulo aequiorem sibi sperabat.


179
Quindi cessate le ferie si ritornò ai doveri e Drusus partì per l’armata Illyrica,mentre tutti volevano vendicarsi su Piso e si lamentavano spesso perché intanto Piso faceva il turista nelle riposanti località dell’Asia e della Achaia e con ingegnose e insolenti dilazioni capovolgeva le prove delle malefatte.Infatti era stato reso pubblico che Martina famosa avvelenatrice, spedita,come dissi,da Cn.Sentius,aveva cessato di vivere all’improvviso a Brundisium,- del veleno nascosto nei suoi capelli annodati,e sul corpo nessuna prova provata di suicidio -.Intanto Piso,mandato avanti nella capitale il figlio coll’incarico di ammorbidire il principe,arrivò da Drusus,che sperava non fosse furioso per la morte del fratello quanto invece più giusto nei suoi confronti per l’eliminazione di un contendente.

180
Tiberius,quo integrum iudicium ostentaret,exceptum comiter iuvenem sueta erga filios familiarum nobiles liberalitate auget.Drusus Pisoni,si vera forent quae iacerentur,praecipuum in dolore locum suum respondit,sed malle falsa et inania nec cuiquam mortem Germanici exitiosam esse.Haec palam et vitato omni secreto;neque dubitabantur praescripta ei a Tiberio,cum incallidus alioqui et facilis iuventa senilibus tum artibus uteretur.Piso Delmatico mari tramisso relictisque apud Anconam navibus per Picenum ac mox Flaminiam viam adsequitur legionem,quae e Pannonia in urbem,dein praesidio Africae ducebatur.



180
Tiberius per dimostrare obiettività di giudizio,ricevuto amichevolmente il giovane lo omaggiò con la consueta beneficenza verso i figli di nobili famiglie.Drusus rispose a Piso che se erano vere le accuse,sarebbe stato estremamente addolorato,ma preferiva pensare che fossero false e inconsistenti e che la morte di Germanicus non fosse fatale per nessuno.Queste parole apertamente e senza nessun segreto;né si dubitava che gli fossero state dettate da Tiberius,che con la sua consumata abilità consigliò Drusus giovane completamente inesperto e ingenuo 
Piso traversato il mare Delmaticus e lasciate le navi vicino Ancona ,raggiunse nel Picenum e poi sulla via Flaminia la legione che dalla Pannonia era destinata,via Roma, alla difesa dell’ Africa.

 
Torna ai contenuti | Torna al menu