capitoli 301-360 - Annali di Tacito - Traduzione in italiano

Vai ai contenuti

Menu principale:

capitoli 301-360

301
Isdem consulibus facinus atrox in citeriore Hispania admissum a quodam agresti nationes Termestinae.Is praetorem provinciae L.Pisonem,pace incuriosum,ex improviso in itinere adortus uno vulnere in mortem adfeci,ac pernicitate equi profugus,postquam saltuosos locos attigerat,dimisso equo per derupta et avia sequentes frustratus est.Neque diu fefellit:nam prenso ductoque per proximos pagos equo,cuius foret cognitum.Et repertus cum tormentis edere conscios adigeretur,voce magna sermone patrio frustra se interrogari clamitavit:adsisterent socii ac spectarent;nullam vim tantam doloris fore,ut veritatem eliceret.Idemque cum postero ad quaestionem retraheretur,eo nisu proripuit se custodibus saxoque caput adflixit,ut statim exanimaretur.Sed Piso Termestinorum dolo caesus habetur;qui.... pecunias e publico interceptas acrius quam ut tolerarent barbari cogebat


301
Sotto gli stessi consoli un feroce delitto fu commesso nella Hispania citerior da un contadino di nazionalità Termenista.Questo assalì all'improvviso per strada e uccise con un solo colpo l'amministratore della provincia L.Piso,non vigile a causa della pace,e fuggì su un veloce cavallo e dopo essere arrivato in una zona boscosa,abbandonò il cavallo e sfuggì agli inseguitori inoltrandosi per scoscesi sentieri.Ma non a lungo si sottrasse alla cattura;infatti preso il cavallo e condotto nei borghi vicini,si venne a scoprirne il proprietario.Fu trovato e mentre veniva torturato per fare i nomi dei complici,urlò nella sua lingua che inutilmente l'avrebbero interrogato;i compagni assistessero pure e osservassero,nessun dolore per quanto forte lo avrebbe indotto a tradire.Quando il giorno dopo venne ricondotto per l'interrogatorio,con uno scatto si liberò dei guardiani e sbattè così forte la testa sulla pietra da rimanere secco all'istante.Ma Piso era morto per un attentato dei Termenisti,perchè era troppo esoso nel recuperare le somme sottratte all'erario e gli stranieri non lo tolleravano

302
Lentulo Gaetulico C.Calvisio consulibus decreta triumphi insignia Poppaeo Sabino contusis Thraecum gentibus,qui montium editis incultu atque eo ferocius agitabant.Causa motus super hominum ingenium,quod pati dilectus et validissimum quemque militiae nostrae dare aspernabantur,ne regibus quidem parere nisi ex libidine soliti,aut,si mitteretur auxilia,suos ductores praeficere nec nisi adversum accolas belligerare.Ac tum rumor incesserat fore ut disiecti aliisque nationibus permixti diversas in terras traherentur.Sed antequam arma inciperent,misere legatos amicitiam obsequiumque memoraturos,et mansura haec,si nullo novo onere temptarentur;sin ut victis servitium indiceretur,esse tibi ferrum et iuventutem et promptum libertati aut ad mortem animum.Simul castella rupibus indita conlatosque illuc parentes et coniuges ostentabant bellumque impeditum arduum cruentum minitabantur.


302
Durante il consolato di Lentulus Getulidus e C.Calvisius ,fu decorato colle insegne trionfali Poppaeus Sabinus per aver domato tribù dei Thraeci,che vivevano in cima alle montagne ,selvatici e perciò tracotanti.Il motivo della sommossa fu, a parte la loro indole, che rifiutavano di subire la leva e di far militare con noi i loro soldati più forti,erano capricciosi e soliti a non obbedire anche ai loro re,oppure infine se mandavano le truppe volevano che fossero guidate da loro ufficiali e che non dovessero combattere contro le popolazioni vicine.Allora s'era diffusa la voce che sarebbero stati smembrati e mescolati con altre tribù e poi portati in altre terre.Ma prima di scendere in armi mandarono degli ambasciatori per ricordare che erano amici e obbedienti e che tali sarebbero rimasti se non avessero subito altri nuovi pesi;se invece fossero stati trattati da schiavi come dei vinti,avevano le armi,i giovani e la fermezza per essere liberi o per morire.Intanto elencavano le fortezze poste sulle rupi dove avevano riunito i loro genitori e le loro mogli e minacciavano una guerra scomoda,difficile,sanguinosa.

303
At Sabinus,donec exercitus in unum conduceret,datis mitibus responsis,...quam Pomponius Labeo e Moesia cum legione,rex Rhoemetalces cum auxiliis popularium,qui fidem non mutaverant,venere,addita praesenti copia ad hostem pergit,compositum iam per angustias saltuum.Quidam audentius apertis in collibus visebantur,quos dux Romanus acie suggressus haud aegre pepulit,sanguine barbarorum modico ob propinqua suffugia.Mox castris in loco communitis valida manu montem occupat angustum et aequali dorso continuum usque ad proximum castellum,quod magna vis armata aut incondita tuebatur.Simul in ferocissimos,qui ante vallum more gentis cum carminibus et tripudiis persultabant,mittit delectos sagittariorum.Ii dum eminus grassabantur,crebra et inulta vulnera fecere;proprius incedentes eruptione subita turbati sunt receptique subsidio Sugambrae cohortis,quam Romanus promptam ad pericula nec minus cantuum et armorum tumultu trucem haud procul instruxerat.


303
Ma Sabinus finchè comandava l'unico esercito rispose con moderazione a loro,dopochè arrivarono in soccorso Pomponius Labeo colla legione dalla Moesia,il re Rhoemetalces con i reparti della popolazione che era rimasta fedele ,andò ad affrontare colle forze al completo il nemico,ormai appostatosi non agevoli montagne.Ne furono visti alcuni coraggiosi sulle colline aperte,che il generale romano senza difficoltà scacciò avanzando coll'esercito(poche le perdite degli stranieri perchè avevano vicini i rifugi).Poi fatto un accampamento in comune il generale fa occupare da un forte reparto la montagna che era stretta e con andava con una continua e eguale schiena fino al vicino castello,che una grande massa di gente armata o no difendeva.Inoltre manda un reparto scelto di arcieri contro gli avversari più feroci che davanti alla trincea come è loro abitudine cantano e saltano a mò di danza.Gli arcieri finchè mirarono dall'alto ,provocarono molte ferite senza subire danno,quando si fecero più sotto furono soggetti ad un attacco repentino e messi in fuga e furono soccorsi dal plotone dei Sugambri,che il comandante romano aveva dislocato ,non lontano ,di pronto supporto e che facendo chiasso colle armi e con i canti ,avevano un aspetto non meno terribile.

304
Translata dehinc castra hostem propter,relictis apud priora munimenta Thraecibus,quos nobis adfuisse memoravi,iisque permissum vastare urere thahere praedas,dum populatio lucem intra sisteretur noctemque in castris tutam et vigilem capesserent.Id primo servatum mox versi in luxum et raptis opulenti omittere statione..lascivia epularum,aut somno et vino procumbere.Igitur hostes incuria eorum comperta duo agmina parant,quorum altero populatores invaderentur,alii castra Romana adpugnarent,non spe capiendi,sed ut clamore teliis suo quisque periculo intentus sonorem alterius proelii non acciperet,tenebrae insuper delectae augendam ad formidinem.Sed qui vallum legionum temptabant,facile pelluntur;Thraecum auxilia repentino incursu territa,cum pars munitionibus adiacerent,plures extra palarentur,tanto infensius caesi,quanto perfugae et prodirores ferre arma ad suum patriaeque servitium incusabantur.


304
Quindi spostato l'accampamento vicino al nemico,furono lasciati i Thraeci,che ricordai s'erano uniti a noi, nel precedente campo trincerato,e questi ebbero licenza di devastare,incendiare,saccheggiare,(la predazione fosse di giorno e di notte si ritirassero protetti e vigili nell'accampamento).All'inizio i Thraeci furono obbedienti,poi divenuti sregolati e pieni di bottino,smisero di far le sentinelle per gozzovigliare in allegria,oppure si accasciavano assonnati o ubriachi.Allora i nemici saputa di questa negligenza,formarono due schieramenti,con uno assalirono i razziatori,coll'altro l'accampamento romano,non colla speranza di prenderlo,ma perchè col rumore delle armi ognuno attento alla propria vita non avvertisse il rumore dell'altro combattimento,oltre a ciò i nemici scelsero la notte per aumentare il senso di sgomento.Ma coloro che assalirono le trincee delle legioni,facilmente furono respinti;gli alleati Thraeci impauriti dall'improvvisa sortita,poichè pochi stavano nelle fortificazioni,molti vagabondavano fuori,furono trucidati con accanimento in quanto incolpati di essere disertori e traditori e di combattere per la schiavitù della nazione deiThraeci.

305
Postera die Sabinus exercitum aequo loco ostendit,si barbari successu noctis alacres proelium auderent.Et postquam castello aut coniunctis tumulis non degrediebantur,obsidium coepit per praesidia,quae opportune immuniebat;dein fossam loricamque contexens quattuor milia passuum ambitu amplexus est.Tum paulatim,ut aquam pabulumque eriperet,contrahere claustra artaque circumdare;et struebatur agger,unde saxa hastae ignes propinquum iam in hostem iacerentur.Sed nihil aeque quam sitis fatigabat,cum ingens multitudo bellatorum,imbellium uno reliquo fonte uterentur;simul equi armenta,ut mos barbaris,iuxta clausa,egestate pabuli exanimari;adiacere corpora hominum,quos vulnera,quos sitis peremerat;pollui cuncta sanie odore contactu.


305
Il giorno dopo Sabinus spiegò l'esercito su un pianoro,nel caso che gli stranieri insolentiti del successo notturno volessero ricombattere.Poichè non scendevano dal castello o dalle cime contigue,il generale iniziò ad assediarli con delle guarnigioni adeguatamente rinforzate;quindi fece costruire un fossato e insieme una palizzata tutt'intorno per quattromila passi.Quindi poco per volta serrò il cerchio sempre più strettamente per sottrarre le fonti di acqua e di cibo;inoltre fece costruire un terrapieno da dove i soldati scagliavano sul vicino nemico lance,sassi e proiettili di fuoco.Ma i nemici nulla soffrivano più della sete in quanto la grande massa di soldati e di civili s'approvvigionavano da un'unica restante fontana;nello stesso tempo cavalli,bestiame rinchiusi insieme,come usano gli stranieri,cadevano esanimi per mancanza di cibo;i corpi degli uomini periti chi per le ferite chi per la sete giacevano accanto;tutto l'ambiente era contaminato dalla contagiosa puzzolente putrefazione.

306
Rebusque turbatis malum extremum discordia accessit,his deditionem,aliis mortem et mutuos inter se ictus parantibus,et erant qui non inultum exitium,sed eruptionem suaderent.Neque ignobiles tantum his diversi sententiis,verum e ducibus Dinis,provectus senecta et longo usu vim atque clementiam Romanam edoctus,ponenda arma,unum adflictis id remediu disserebat,primusque se cum coniuge et liberis victori permisit.Secuti aetate aut sexu imbecilli et quibus maior vitae quam gloriae cupido.At iuventus Tarsam inter et Turesim distrahebatur.Utrique destinatum cum libertate occidere,sed Tarsa properum finem,abrumpendas pariter spes ac metus clamitans dedit exemplum demisso in pectus ferro;nec defuere qui eodem modo oppeterent.Turesis sua cum manu noctem opperitur haud nescio duce nostro.Igitur firmatae stationes densioribus globis.Et ingruebat nox nimbo atrox,hostisque clamore turbido,modo per vastum silentium,incertos obsessores effecerat,cum Sabino circumire,hortari,ne ad ambigua sonitus aut simulationem quietis casum insidiantibus aperirent,sed sua quisque munia servarent immoti telisque non in falsum iactis.


306
Nella difficile situazione sorse la discordia ,l'ultimo dei mali,alcuni volevano arrendersi,altri volevano morire colpendosi reciprocamente,c'erano anche quelli che volevano attaccare per non morire invendicati.Non solo la gente comune aveva questi diversi pareri,tanto è vero che tra i comandanti il vecchio Dinis conoscitore per la lunga famigliarità della forza e della clemenza dei Romani,sostenne che la pace era l'unico rimedio alle disgrazie, e per primo colla moglie e i figli si consegnò al vincitore.Lo seguirono i deboli per età e sesso e quelli che amavano la vita più della gloria.Ma i giovani erano divisi tra i leaders Tarsa e Turesis. Entrambi ebbero il destino di cadere insieme alla libertà,ma Tarsa ficcandosi l'arma nel petto cercando a gran voce una morte veloce diede l'esempio di troncare insieme la speranza e la paura e non mancarono quelli che così morirono.Turesis aspettò la notte colla sua schiera,il nostro comandante lo seppe,quindi rafforzò i posti di guardia con drappelli più numerosi.Incombeva la minaccia di un temporale notturno,e il nemico facendo chiasso ,oppure rimanendo in un silenzio diffuso iniziò a creare incertezza negli assediati ,allora Sabinus prese a ispezionare e a esortare i soldati perchè non cadessero nei trabocchetti dei nemici se avessero sentito incerti rumori o artificiosi silenzi ,ma ordinando che tutti rispettassero le proprie consegne sul posto e non lanciassero invano i proiettili.

307
Interea barbari catervis decurrentes nunc in vallum manualia saxa,praeustas sudes,decisa robora iacere,nunc virgultis et cratibus et corporibus exanimis complere fossas;quidam pontes et scalas ante fabricati inferre propugnaculis eaque prensare detrahere et adversum resistentes comminus niti.Miles contra deturbare telis,pellere umbonibus,muralia pila,congestas lapidum moles provolvere.His partae victoriae spes et,si cedant,insignitius flagitium,illis extrema iam salus et adsistentes plerisque matres et coniuges earumque lamenta addunt animos.Nox aliis in audaciam,aliis ad formidinem opportuna;incerti ictus,vulnera improvisa;suorum atque hostium ignoratio et montis anfractu repercussae velut a tergo voces adeo cuncta miscuerant,ut quaedam munimenta Romani quasi perrupta omiserint.Neque tamen pervasere hostes nisi admodum pauci;ceteros ,deiecto promptissimo quoque aut saucio,adpetente iam luce trusere in summa castelli,ubi tandem coacta deditio.Et proxima sponte inco...rum recepta:reliquis,quo minus vi aut obsidio subigerentur,praematura montis Haemi et saeva hiems subvenit.


307
Frattanto gli stranieri correndo giù in massa si misero sia a scagliare contro il bastione sassi,pali combusti,pezzi di albero,sia a colmare i fossati con rami soli e intrecciati e con i cadaveri;alcuni appoggiarono ponti e scale fabbricati prima ai parapetti e li afferrarono,li sbriciolarono e corpo a corpo combatterono contro i difensori.I nostri tirarono contro loro,li colpirono cogli scudi,scagliarono giù giavellotti e mucchi di sassi radunati.Questi combattevano pregustando già la vittoria e se avessero perso,sarebbe stato uno smacco più infamante,quelli combattevano per la salvezza e molti di loro erano incoraggiati dai lamenti delle madri e mogli presenti.La notte rese audaci alcuni,paurosi altri;colpi nel buio,inaspettate ferite,ignoranza della posizione dei suoi e dei nemici e l'eco delle voci riflesso dalle tortuose montagne quasi alle spalle,tutto ciò fu occasione di confusione al punto che i soldati Romani abbandonarono alcune trincee come se fossero state perse.Tuttavia gli avversari non sfondarono se non in un esiguo numero,tutti gli altri,( i più valorosi abbattuti o feriti) all'alba furono rigettati sulla parte superiore del castello,dove infine ci fu la resa.La popolazione vicina spontaneamente si sottomise;tutti gli altri si salvarono dal subire l'uso della forza o l'assedio grazie al prematuro e rigido inverno del monte Haemus.

308
At Romae commota principis domo,ut series futuri in Agrippinam exitii inciperet,Claudia Pulchra sobrina eius postulatur accusante Domitio Afro.Is recens praetura,modicus dignationis et quoquo facinore properus clarescere,crimen impudicitiae,adulterum Furnium,veneficia in principem et devotiones obiectabat.Agrippina semper atrox,tum et periculo propinquae accensa,pergit ad Tiberium ac forte sacrificantem patri repperit.Quo initio invidiae non eiusdem ait mactare divo Augusto victimas et posteros eius insectari.Non in effigies mutas divinum spiritum transfusum:se imaginem veram,caelesti sanguine ortam,intellegere discrimen,suscipere sordes.Frustra Pulchram praescribi,cui sola exitii causa sit,quod Agrippinam stulte prorsus ad cultum delegerit,oblita Sosiae ob eadem adflictae.Audita haec raram occulti pectoris vocem elicuere,correptamque Graeco versu admonuit non ideo laedi,quia non regnaret.Pulchra et Furnius damnantur.Afer primoribus oratorum additus,divulgato ingenio et secuta adseveratione Caesaris,qua suo iure disertum eum appellavit;mox capessendis accusationibus aut reos tutando prosperiore eloquentiae quam morum fama fuit,nisi quod aetas extrema multum etiam eloquentiae dempsit,dum fessa mente retinet silentii impatientiam.



308
Ma a Roma dove la casa reale viveva nell'inquietudine,Domitius Afer portò in tribunale Claudia Pulchra,cugina di Agrippina sì da provocare l'inizio della sequela che portò alla fine di Agrippina.Afer,appena uscito dalla magistratura,poco acreditato e deciso a farsi strada con qualsiasi mezzo, accusò Claudia di adulterio con Furnius,di veneficio contro il principe e di stregoneria.Agrippina sempre aggressiva,in più esasperata dalla situazione pericolosa della parente,andò a cercare Tiberius e lo trovò mentre per caso immolava vittime al padre.Ciò fu il germe del risentimento,lei iniziò a dire che la stessa persona non poteva sacrificare vittime al divino Augusto e insieme perseguitare i suoi discendenti,che lo spirito divino non si era trasferito su mute statue,che lei era il vero ritratto,nata da sangue divino,che capiva di essere in pericolo ,di dover vestirsi a lutto.Pulchra era un pretesto,la cui unica colpa era che stupidamente aveva scelto di parteggiare per Agrippina,essendosi dimentica della caduta di Sosia per lo stesso motivo.Udite queste frasi,poche parole sgorgarono dal petto del taciturno Tiberius e ,dopo averla afferrata, le ricordò con dei versi in Greco che <non doveva sentirsi oltraggiata se non regnava>.Pulchra et Furius furono condannati.Afer divenne uno dei più celebri oratori,il suo valore testato pubblicamente e certificato dal Caesar che lo definì <magniloquente>;poi nella sua carriera di avvocato fu famoso più per l'eloquenza che per la moralità,ma in vecchiaia perse anche gran parte della sua capacità di eloquio,mentre la sua indebolita mente non si rassegnava a tacere .
309
At Agrippina pervicax irae et morbo corporis implicata,cum viseret eam Caesar,profusis diu ac per silentium lacrimis,mox invidiam et preces orditur;subveniret solitudini,daret maritum;habilem adhuc iuventam sibi,neque aliud probis quam ex matrimonio solacium;esse in civitate........Germanici coniugem ac liberos eius recipere dignarentur.Sed Caesar,non ignarus quantum ex re publica peteretur,ne tamen offensionis aut metus manifestus foret,sine responso quamquam instantem reliquit.Id ego,a scriptoribus annalium non traditum,repperi in commentariis Agrippinae filiae,quae Neronis principis mater vitam suam et casus suorum posteris memoravit .




309
Ma Agrippina rimase adirata e quando cadde ammalata e Caesar la andò a trovare,prima pianse a lungo in silenzio,poi iniziò a supplicare ed a parlare con animosità;rimediasse alla sua clausura,le desse un marito,era una donna ancora integra,e le donne oneste non avevano altro rifugio che il matrimonio;c'era nella società....chi non avrebbe disdegnato la moglie e i figli di Germanicus.Ma Caesar,non ignaro della questione di stato che si poneva,per non mostrare tuttavia irritazione o timore,la lasciò senza risposta benchè lei continuasse ad insistere.Questo episodio non citato dagli scrittori di cronache,lo trovai nelle memorie della figlia Agrippina,che madre del principe Nero,tramandò la propria vita e gli avvenimenti dei suoi.
310
Ceterum Seianus maerentem et improvidam altius perculit,immissis qui per speciem amicitiae monerent paratum ei venenum,vitandas soceri epulas.Atque illa simulationem nescia,cum propter discumberet,non vultu aut sermone flecti,nullos attingere cibos,donec advertit Tiberius,forte an quia audiverat;idque quo acrius experiretur,poma,ut erant adposita,laudans nurui sua manu tradidit.Aucta ex eo suspicio Agrippinae,et intacta ore servis tramisit.Nec tamen Tiberii vox coram secuta,sed obversus ad matrem non mirum ait,si quid severius in eam statuisset,a qua veneficii insimularetur.Inde rumor parari exitium,neque id imperatorem palam audere,secretum ad perpetrandum quaeri.


310
Ma Seianus più profondamente spaventò l'amareggiata e incauta donna mandandogli delle persone che in parvenza di amicizia l'avvisarono che la si voleva avvelenare e che doveva evitare i pranzi del suocero.Quella incapace di fingere,in un convito che sedeva accanto a Tiberius,senza essere distolta dalle persone o dai discorsi,non assaggiò nessun cibo,finchè Tiberius se ne accorse,casualmente o perchè l'aveva sentito,e per sincerarsi di questa sensazione,porse colle sua mani della frutta,lì apparecchiata,lodandone la qualità,alla nuora .Ma Agrippina perciò diffidò ancor di più e senza porre in bocca la frutta, la passò agli schiavi. Tuttavia Tiberius non l'apostrofò aperamente,ma giratosi verso la madre disse che non bisognava meravigliarsi se lui poi avesse agito con più durezza verso colei dalla quale era sospettato di essere un avvelenatore.Da qui il pettegolezzo che era vicina la resa dei conti ma che l'imperatore non osava agire apertamente e cercasse invece di operare in modo furtivo.

311
Sed Caesar,quo famam averteret,adesse frequens senatui legatosque Asiae,ambigentes quanam in civitate templum statueretur,plures per dies audivit.Undecim urbes certabant,pari ambitione,viribus diversae.Neque multum distantia inter se memorabant de vetustate generis,studio in populum Romanum per bella Persi et Aristonici aliorumque regum.Verum Hypaepeni Trallianique Laodicenis ac Magnetibus simul tramissi ut parum validi;ne Ilienses quidem,cum parentem urbis Romae Troiam referrent,nisi antiquitatis gloria pollebant.Paulum addubitatum,quod ...alicarnasii mille et ducentos per annos nullo motu terrae nutavisse sedes suas vivoque in saxo fundamenta templi adseveraverant.Pergamenos eo ipso nitebantur aede Augusto ibi sita satis adeptos creditum.


311
Ma Tiberius per tacitare il pettegolezzo,per svariati giorni fu presente alle sedute del senato e ascoltò gli ambasciatori asiatici che si contendevano il luogo dove si doveva costruire il santuario.Undici comunità concorrevano,con pari aspirazione,con diverso prestigio.Menzionavano senza molta differenza tra di loro, l'antichità della stirpe,l'appoggio al popolo Romano nella guerra di Persus e Aristonicus e degli altri regnanti .Veramente gli Hypaepeni e i Tralliani furono cassati insieme ai Laodiceni e ai Magnetes,poichè poco importanti;neanche gli Ilienses, che dicevano che Troia era la progenitrice di Roma,avevano i giusti titoli a parte la celebre storia.Un pò di dubbio sugli Halicarnassi che avevano sostenuto che non c'era stato nessun terremoto per mille e duecento anni e che le fondamenta del santuario sarebbero state poggiate su roccia naturale.Si credette che i Pergameni avessero ottenuto già molto col santuario di Augustus,lì edificato(proprio su questo avevano fatto assegnamento).

312
Ephesii Milesiique,hi Apollinis,illi Dianae caerimonia occupavisse civitates visi.Ita Sardianos inter Zmyrnaeosque deliberatum.Sardiani decretum Etruriae recitavere ut consanguinei:nam Tyrrhenum Lydumque Atye rege genitos ob multitudinem divi...se gentem;Lydum patriis in terris resedisse,Tyrrheno datum novas ut conderet sedes;et ducum e nominibus indita vocabula illis per Asiam,his in Italia;auctamque adhuc Lydorum opulentiam missis in Graeciam populis,cui mox a Pelope nomen.Simul litteras imperatorum et icta nobiscum foedera bello Macedonum ubertatemque fluminum suorum,temperiem caeli ac dites circum terras memorabant.



312
Gli Ephesi e i Milesi sembrarono essere assorbiti completamente dal culto per Apollo questi,per Diana quelli.Così la scelta fu tra gli abitanti di Sardi e di Zmirne.I Sardiani lessero un decreto dell'Etruria come consanguinei;infatti vi si sosteneva che Tyrrhenus e Lydus figli del re Atyis avessero diviso tra sè la sovrabbondante popolazione e si fosse deciso che Lydus rimanesse nella terra natia e che Tyrrhenus emigrasse per fondare nuove colonie,e dai nomi dei due laeders furono dati rispettivamente i nomi alle terre dell'Asia e dell'Italia;e aumentata ancora l'abbondanza dei Lydi emigrarono delle popolazioni nella Graecia che poi fu chiamata Pelopis.Contemporaneamente ricordavano lettere di comandanti militari e trattati con noi nella guerra Macedone e la fertilità dei loro fiumi,il mite clima e la ricchezza delle terre circostanti.
313
At Zmyrnaei repetita vetustate,seu Tantalus Iove ortus illos,sive Theseus divina et ipse stirpe,sive una Amazonum condidisset,transcendere ad ea,quis maxime fidebant,in populum Romanum officiis,missa navali copia non modo externa ad bella,sed quae in Italia tolerabantur;seque primos templum urbis Romae statuisse,M.Porcio consule,magnis quidem iam populi Romani rebus,nondum tamen ad summum elatis,stante adhuc Punica urbe et validis per Asiam regibus.Simul L.Sullam testem adferebant,gravissimo in discrimine exercitus ob asperitatem hiemis et penuriam vestis,cum id Zmyrnam in contionem nuntiatum foret,omnes qui adstabant detraxisse corpori tegmina nostrisque legionibus misisse.Ita rogati sententiam patres Zmyrnaeos praetulere.Censuitque Vibius Marsus,ut M.Lepido,cui ea provincia obvenerat,super numerum legaretur,qui templi curam suciperet.Et quia Lepidus ipse deligere per modestiam abnuebat,Valerius Naso e praetoriis sorte missus est.


313
Ma gli abitanti di Zmyrnaei dopo aver ricordato la loro tradizionale origine,o che Tantalus nato da Iovis li avesse fondati,oppure Theseus di origine divina,oppure una Amazzone ,passarono a quell'argomento sul quale maggiormente confidavano,ossia sull'appoggio militare dato al popolo Romano,inviando la loro flotta navale non solo per le guerre esterne,ma anche per quelle in Italia;inoltre loro per primi avevano deciso il santuario dedicato alla città di Roma,ai tempi del console M.Porcius,quando i Romani erano già potenti,non tuttavia all'apice,poichè esistevano ancora la città Punica e re forti in Asia.Inoltre portarono la testimonanza di L.Sulla,infatti quando il suo esercito era stato in gravissimo pericolo per il gelido inverno e la mancanza di abiti e gli Zmyrniani ne erano venuti a conoscenza durante un'assemblea,tutti i presenti si tolsero degli indumenti e li inviarono alle nostre forze armate.Così i senatori ,al momento del voto,favorirono gli abitanti di Zmyrna.Vibius Marsus propose a M.Lepidus,governatore di quella regione,di scegliere un magistrato in soprannumero,per curare la costruzione del santuario.Poichè Lepidus ,persona equilibrata,rifiutò,fu sorteggiato l'ex pretore Valerius Naso e inviato.

314
Inter quae diu meditato prolatoque saepius consilio tandem Caesar in Campaniam.specie dedicandi templa apud Capuam Iovi,apud Nolam Augusto,sed certus procul urbe degere.Causam abscessus quamquam secutus plurimos auctorum ad Seiani artes rettuli,quia tamen caede eius patrata sex postea annos pari secreto coniunxit,plerumque permoveor,num ad ipsum referri verius sit,saevitiam ac libidinem,cum factis promeret,locis occultantem.Erant qui crederent in senectute corporis quoque habitum pudori fuisse:quippe illi praegracilis et incurva proceritas,nudus capillo vertex,ulcerosa facies ac plerumque medicaminibus interstincta;et Rhodi secreto vitare coetus,recondere voluptate insuerat.traditur etiam matris impotentia extrusum,quam dominationis sociam aspernabatur neque depellere poterat,cum dominationem ipsam donum eius accepisset.Nam dubitaverat Augustus Germanicum,sororis nepotem et cunctis laudatum,rei Romanae imponere,sed precibus uxoris evictus Tiberio Germanicum,sibi Tiberium adscivit;idque Augusta exprobrabat,reposcebat.


314
Nel frattempo il Caesar dopo aver a lungo meditato e più volte rimandato la decisione,infine andò a vivere in Campania,comunque sia lontano da Roma,col pretesto di intitolare un tempio a Iovis vicino Capua e uno ad Augusto vicino Nola.Benchè abbia collegato il motivo per cui si allontanò alle manovre di Seianus,appoggiandomi a moltissimi scrittori,tuttavia poichè ,decisa la soppressione di Seianus ,dopo visse per sei anni in uguale luogo appartato,spesso mi chiedo se non sia più realistico pensare che Tiberius si nascondesse perchè nei fatti manifestava la sua natura crudele e viziosa.C'erano quelli che pensavano che si vergognasse del suo vecchio corpo,poichè era alto magro e curvo,calvo,e colla faccia butterata e quasi tutta impiastricciata di pomata;e si diceva che quando vivesse appartato a Rhodi si fosse abituato a evitare le riunioni e a reprimere i piaceri.Altri dicono anche che si fosse allontanato a causa della madre prevaricatrice,di cui non sopportava la coabitazione di potere,ma che non poteva esautorare,avendo ricevuto in dono proprio da lei il dominio.Infatti Augustus era indeciso se nominare suo erede Germanicus,nipote della sorella e acclamato da tutti,ma infine vinto dalle preghiere della moglie,aveva scelto di adottare Tiberius e di far adottare Germanicus da Tiberius;e l'Augusta ciò rinfacciava , reclamava.

315
Profectio arto comitatu fuit:unus senator consulatus functus,Cocceius Nerva,cui legum peritia;eques Romanus praeter Seianum ex inlustribus Curtius Atticus;ceteri liberalibus studiis praediti,ferme Graeci,quorum sermonibus levaretur.Ferebant periti caelestium iis motibus siderum excessisse Roma Tiberium,ut reditus illi negaretur,unde exitii causa multis fuit,properum finem vitae coniectantibus vulgantibusque;neque enim tam incredibilem casum providebant,ut undecim per annos libens patria careret.Mox patuit breve confinium artis et falsi,veraque quam obscuris tegerentur.Nam in urbem non regressurum haud forte dictum;ceterorum nescii egere,cum propinquo rure aut litore et saepe moenia urbis adsidens extremam senectam compleverit.



315
Se ne andò con un esiguo seguito,un senatore ex console,Cocceius Nerva,giurista;oltre a Seianus c'era Curtius Atticus un borghese Romano tra i più ragguardevoli;gli altri per lo più Graeci erano uomini di cultura umanistica che lo allietavvanoGli astrologi dissero che Tiberius era uscito da Roma in una congiunzione astrale che gli avrebbe negato il ritorno,e ciò fu la causa di morte di molti,che pensavano e pubblicizzavano la sua prossima fine,certamente loro non avrebbero potuto prevedere l'incredibile fatto che Tiberius volontariamente avrebbe abbandonato per undici anni la patria.In seguito lo stretto margine si palesò tra seri professionisti e millantatori e di come la verità può essere ermetica.Infatti non per caso si disse che non sarebbe ritornato:però non indovinarono tutto il resto,infatti Tiberius continuò ad vivere fino ad estrema vecchiaia, fermandosi ora nella vicina campagna ora sul litorale o spesso vicino alle mura della capitale.
316
Ac forte illis diebus oblatum anceps periculum auxit vana rumoris praebuitque ipsi materiem,cur amicitiae constantiaeque Seiani magis fideret.Vescebantur in villa,cui vocabulum Speluncae,mare Amunclanum inter.. Fundanos montes,nativo in specu.Eius os lapsis repente saxis obruit quosdam ministros.Hinc metus in omnes et fuga eorum,qui convivium celebrabant:Seianus genu vultuque et manibus super Caesarem suspensus opposuit sese incidentibus,atque habitu tali repertus est a militibus,qui subsidio venerant.Maior ex eo,et quamquam exitiosa suaderet,ut non sui anxius,cum fide audiebatur.Adsimulabatque iudicis partes adversum germanici stirpem,subditis qui accusatorum nomina sustinerent maximeque insectarentur Neronem proximum successioni et,quamquam modesta iuventa,plerumque tamen quid in praesentiarum conduce..oblitum,dum a libertis et clientibus,apiscendae potentiae properis,exstimulatur,ut erctum e fidentem animi ostenderet:velle id populum Romanum,cupere exercitus,neque ausurum contra Seianum,qui nunc patientiam senis et segnitiam iuvenis iuxta insultet.



316
Per caso un fatto pericoloso occorso al Caesar in quei giorni aumentò il futile gossip e offrì a lui motivo per fidarsi di più della leale amicizia di Seianus.Stavano mangiando nella villa di Spelunca,tra il mare Amunclanus e le montagne di Fondi,in una grotta naturale.Dei sassi caddero all'improvviso da sopra l'entrata e travolsero alcuni servi.Tutti gli invitati del ricevimento si spaventarono e ci fu il fuggi fuggi:Seianus sospeso sopra il Caesar col ginocchio,il viso e le mani lo riparò dalla caduta dei sassi e in tale posizione fu trovato dai militari che erano accorsi in aiuto.Acquisì da ciò maggior credito , anche quando consigliava azioni letali,perchè ritenuto disinteressatoFingeva di essere imparziale nei confronti della razza di Germanicus,ma scovò alcuni perchè portassero delle accuse soprattutto contro Nero il delfino designato, che per quanto ragazzo tranquillo e sbadato,veniva stimolato dai segretari e dagli amici,frettolosi di arrivare alla signoria,affinchè avesse un contegno ottimista e ardimentoso:-ciò voleva il popolo Romano,ciò desiderava l'esercito e Seianus che ora uccellava parimenti il vecchio tollerante e l'indolente giovane,non avrebbe osato opporsi.
317
Haec atque talia audienti nihil quidem prava cogitationis,sed interdum voces procedebant contumaces et inconsultae,quas adpositi custodes exceptas auctasque cum deferrent neque neroni defendere daretur,diversae insuper sollicitudinum formae oriebantur.Nam alis occursum eius vitae,quidam salutatione reddita statim averti,plerique inceptum sermonem abrumpere,insistentibus contra inridentibusque qui Seiano fautores aderant.Enimvero Tiberius torvus aut falsum renidens vultu;seu loqueretur seu taceret iuvenis,crimen ex silentio,ex voce..Ne nox quidem secura,cum uxor vigilias somnos suspiria matri Liviae atque illa Seiano patefacerat;qui ratrem quoque Neronis Drusum traxit in partes,spe obiecta principis loci,si priorem aetate et iam labefactum demovisset.Atrox Drusi ingenium super cupidinem potentiae et solita fratribus odia accendebatur invidia,quod mater Agrippina promptior Neroni erat.Neque tamen Seianus ita Drusum fovebat,ut non in eum quoque semina futuri exitii meditaretur,gnarus praeferocem et insidiis magis opportunum



317
Nero ,pur udendo questi discorsi,non cercò di progettare complotti ma ogni tanto se ne usciva con parole sconsiderate e ribelli,che le spie sentivano e ripetevano ingigantite senza possibilità di rettifica per luiinoltre vari atteggiamenti di nervosismo si iniziarono a vedere.Infatti uno evitava di incontrarlo,quest'altro restituiva il saluto e subito cambiava strada,tanti troncavano il discorso appena accennato ,mentre i simpatizzanti di Seianus gli stavano appiccicati addosso con fare beffardo.In effetti Tiberius con lui aveva un'espressione minacciosa o ipocrita ,il giovane veniva incolpato sia che parlasse sia che tacesse, il silenzio come la voce erano capi d'accusa.Neanche la notte era sicura,poichè la moglie di lui rivelava alla madre Livia le veglie,i sonni,i sospiri e quella direttamente a Seianus,il quale riuscì ad accattivarsi le simpatie anche di Drusus il fratello di Nero , prospettandogli il governo se avesse rimosso il già indebolito fratello maggiore.Il duro carattere di Drusus era esacerbato, oltre dall'ambizione dell'egemonia e dai normali rancori dei fratelli ,dalla gelosia,perchè la madre Agrippina aveva una preferenza per Nero.Tuttavia Seianus assecondava sì Drusus ma intanto ne macchinava la futura eliminazione ,consapevole che Drusus era superbissimo e più soggetto ad essere turlupinato.
318
Fine anni excessere insignes viri Asinius Agrippa,claris maioribus quam vetustis vitaque non degener,et Q.Haterius,familia senatoria,eloquentiae,quoad vixit,celebratae:monimenta ingenii eius haud perinde retinentur.Scilicet impetu magis quam cura vigebat;utque aliorum meditatio et labor in posterum valescit,sic Haterii canorum illud et profluens cum ipso simul exstinctum est.M.Licinio L.Calpurnio consulibus ingentium bellorum cladem aequavit malum improvisum;eius initium simul et finis exstitit.Nam coepto apud Fidenam amphitheatro Atilius quidam libertini generis,quo spectaculum gladiatorum celebraret,neque fundamenta per solidum subdidit neque firmis nexibus ligneam compagem superstruxit,ut qui non abundantia pecuniae nec municipali ambitione,sed in sordida mercede id negotium quaesivisset.



318
A fine anno morirono i nobil'uomini Asinius Agrippa,di famosa ma non antica schiatta e uomo integro, e Q.Haterius ,di famiglia senatoria ,celebre oratore finchè visse;però le testimonianze del suo genio non sono rimaste.Certamente fu un conferenziere più valente per l'ardore che per lo studio;come la faticosa elaborazione degli altri s'impone col tempo ,così l'oratoria squillante e scorrevole di Haterius finì con lui stesso.Sotto il consolato di M.Licinius e L.Calpurnius una improvvisa sciagura eguagliò le stragi delle guerre;iniziò e finì in un attimoInfatti un certo Atilius ,schiavo affrancato,iniziò un amfiteatro vicino a Fidena,per praticare lo spettacolo dei gladiatori,ma non fece poggiare le fondamente sul terreno solido nè fece usare resistenti legami per fissare la struttura lignea quasi come se avesse intrapeso quest'impresa per squallido guadagno,non certo per capitalismo benefico o per ambizioni politiche.

319
Adfluxere avidi talium,imperitante Tiberio procul volutatibus habiti,virile ac muliebre secus,omnis aetas,ob propinquitatem loci effus.us;unde gravior pestis fuit,conferta mole,dein convulsa,dum ruit intus aut in exteriora effunditur immensamque vim mortalium,spectaculo intentos aut qui circum adstabant,praeceps trahit atque operit.Et illi quidem,quos principium stragis in mortem adflixerat,ut tali sorte,cruciatum effugere:miserandi magis quos abrupta parte corporis nondum vita deseruerat;qui per diem visu,per noctem ululatibus et gemitu coniuges aut liberos noscebant.Iam ceteri fama exciti.hic fratrem,propinquum ille,alius parentess lamentari;etiam quorum diversa de causa amici aut necessari aberant,pavere tamen;nequedum comperto,quos illa vis perculisset,latior ex incerto metus.


319
Affluirono i tifosi di tale sport,ormai disavvezzi sotto Tiberius,di entrambi i sessi,di ogni età,data la vicinanza del posto assai numerosi;per questo il disastro fu maggiore,lo stadio si riempì,poi tremò tutto,mentre rovinava all'interno o si rovesciava all'esterno stramazzò e seppellì l'enorme massa di gente che assisteva all'evento o che stavano lì intorno.Quelli che morirono subito,almeno con tale morte,evitarono le sofferenze;i feriti facevano compassione;alcuni riconoscevano i coniugi o i figli di giorno vedendoli,di notte udendone gli urli e i lamenti.Tutti gli altri richiamati dalla notizia,piangevano chi il fratello,chi il parente,chi i genitori;anche quelli che avevano amici o parenti assenti per diversa ragione,tuttavia erano spaventati;la paura era ingrandita dall'incertezza poichè non ancora si erano appurati i nominativi dei colpiti.

320
Ut coepere dimoveri obruta,concursus ad exanimos complectentium,osculantium;et saepe certamen,si confusior facies,sed par forma aut aetas errorem adgnoscentibus fecerat.Quinquaginta hominum milia casu debilitata vel obtrita sunt;cautumque in posterum senatus consulto,ne quis gladiatorum munus ederet,cui minor quadringentorum milium res,neve amphitheatrum imponeretur nisi solo fimitatis spectatae.Atilius in exilium actus est.Ceteru sub recentem cladem patuere procerum domus,fomenta et medici passim praebiti,fuitque urbs per illos dies,quamquam maesta facie,veterum instituti...similis,qui magna post proelia saucios largitione et cura sustentabant.


320
Come si iniziò a rimuovere le macerie ci fu l'accorrere di gente ad abbracciare,a baciare i corpi privi di vita e spesso ci furono litigi se il viso sfigurato di corpi simili di fisico e d'età aveva ingenerato errori d'identificazione .Cinquantamila uomini furono storpiati o schiacciati.Il senato con un decreto provvide per il futuro che nessuno che non avesse almeno quattrocentomila sesterzi potesse organizzare le gare di gladiatori e che lo stadio dovesse essere costruito solo su fondamenta di verificata solidità.Atilius fu spedito in esilio.Ma le residenze dei ricchi furono aperte subito dopo la calamità,bende e medici furono messi a disposizione e i Romani in quei giorni si comportarono,nonostante la generale tristezza,come nei tempi antichi, quando soccorrevano i feriti delle battaglie con aiuti economici e assistenza

321
Nondum ea clades exoleverat,cum ignis violentia urbem ultra solitum adfecit,deusto monte Caelio;feralemque annum ferebant et om.nibus adversis susceptum principi consilium susceptum principi consilium absentiae,qui mos vulgo,fortuita ad culpam trahentes,ni Caesar obviam isset tribuendo pecunias ex modo detrimenti.Actaeque ei grates apud senatum ab inlustribus famaque apud populum,quia sine ambitione aut proximorumque precibus,ignotos etiam et ultro accitos munificentia iuverat.Adduntur sententiae,ut mons Caelius in posterum Augustus appellaretur,quando cunctis circum flagrantibus sola Tiberii effigies,sita in domo Iunii senatoris,inviolata mansisset.Evenisse id olim Claudiae Quintae,eiusque statuam vim ignium bis elapsam maiores apud aedem matris deum consecravisse.Sanctos acceptosque numinibus Claudios,et augendam caerimoniam loco,in quo tantum in principem honorem di ostenderint.



321
Ancora non era stata dimenticata questa calamità che un violento incendio infuriò sulla città incendiando il monte Caelius;coloro, che come è abitudine tra la gente,si facevano guidare dalla superstizione, avevano iniziato a dire che era un anno maledetto e che la decisione dell'allontanamento era stato preso con oroscopi sfavorevoli al principe,ma subito furono stoppati dal Caesar che fece distribuire aiuti economici proporzionali al danno.In senato fu lodato dai nobili inoltre acquisì popolarità tra il popolo poichè senza ostentazione e prevenendo le preghiere dei parenti aveva aiutato con generosità anche gli sconosciuti facendoli convocare spontaneamente.Si espresse il parere inoltre che il monte Caelius fosse chiamato in futuro Augustus poichè la statua di Tiberius posta nella residenza del senatore Iunius,da sola era rimasta integra,mentre tutte le altre avevano preso fuoco.Era successo ciò una volta a Claudia Quinta,la cui statua per due volte indenne alla violenza del fuoco fu consacrata dagli antenati nel tempio della madre degli dei.Si diceva che i Claudii erano santi ed erano stati cooptati dagli dei e che bisognava aumentare il culto nel luogo dove gli dei avevano mostrato tanto rispetto per l'imperatore.
322
Haud fuerit absurdum tradere montem eum antiquitus Querquetulanum cognomento fuisse,quod talis silvae frequens fecundusque erat,mox Caelium appellitatum a Caele Vibenna,qui dux gentis Etruscae,cum auxilium...........tavisset,sedem eam acceperat a Tarquinio Prisco,seu quis alius regum dedit;nam scriptores in eo dissentiunt.Cetera non ambigua sunt:magnas eas copias per plana etiam ac foro propinqua habitavisse,unde Tuscum vicum e vocabulo advenarum dictum.


322
Non è inopportuno riferire che l'antico nome era Querquetulanus ,per l'abbondanza e la frequenza di tale vegetazione,poi chiamato Caelium da Caelis Vibenna che alla guida di truppe Etrusche era venuto in soccorso , quel luogo come dimora aveva accettato da Tarquinius Priscus,o piuttosto qualche altro re glielo concesse:infatti gli scrittori su ciò sono divisi.Il resto non è controverso;le numerose truppe si erano stanziate nelle pianure e anche nelle vicinanze del Forum,ne è testimonianza il toponimo  via Etruria.

323
Sed ut studia procerum et largitio principis adversum casus solacium tulerant,ita accusatorum maior in dies et infestior vis sine levamento grassabatur;corripueratque Varum Quinctilium,divitem et Caesari propinquum,Domitius Afer,Claudiae Pulcrae matris eius condemnator,nullo mirante quod diu egens et parto nuper praemio male usus plura ad flagitia accingeretur.Publium Dolabellam socium delationis extitisse mirculo esset,quia claris maioribus et Varo conexus suam ipse nobilitatem,suum sanguinem perditum ibat.Restitit tamen senatus et opperiendum imperatorem censuit,quod unum urgentium malorum suffugium in tempus erat.


323
Ma come la beneficenza dei potenti e la generosità del principe avevano portato soccorso in occasione della sciagura,così procedeva implacabile la forza degli accusatori ogni giorno più grande e minacciosa;Domitius Afer accusò Varus Quinctilius ricco e parente dell'imperatore,dopo averne accusato precedentemente la madre Claudia Pulchra , nessuno allora si stupiva che Domitius a lungo senza una lira e dopo aver sperperato il recente premio si comportasse con malvagità.Faceva meraviglia che suo compagno di delazione fosse stato Publius Dolabella,poichè parente di Varus e con prestigiosi antenati,così danneggiava la sua reputazione,la propria famiglia.Tuttavia il senato si oppose e decise di aspettare l'imperatore che al momento era l'unico rimedio alla aggressiva cattiveria.

324
At Caesar dedicatis per Campaniam templis,quamquam edicto monuisset,ne quis quietem eius inrumperet,concursusque oppidanorum disposito milite prohiberentur,perosus tamen municipia et colonias omniaque in continenti sita,Capreas se in insulam abdidit,trium milium freto ab extremis Surrentini promunturii diiunctam.Solitudinem eius placuisse maxime crediderim,quoniam importuosum circa mare et vix modicis navigiis pauca subsidia;neque adpulerit quisquam nisi gnaro custode.Caeli temperies hieme mitis obiectu montis,quo saeva ventorum arcentur;aestas in favonium obversa et aperto circum pelago peramoena;prospectabatque pulcherrimum sinum,antequam Vesuvius mons ardescens faciem loci verteretGraecos ea tenuise capreasque Telebois habitatas fama tradit.Sed tum Tiberius duodecim villarum nominibus et molibus insederat,quanto intentus olim publicas ad curas,tanto occultior.. in luxus et malum otium resolutus.Manebat quippe suspicionum et credendi temeritas,quam Seianus augere etiam in urbe suetus acrius turbabat non iam occultis adversum Agrippinam et Neronem insidiis.Quis additus miles nuntios introitus,aperta secreta velut in annales referebat,ultroque struebantur,qui monerent perfugere ad Germaniae exercitus vel celeberrimo fori effigiem divi Augusti amplecti populumque ac senatum auxilio vocare.Eaque spreta ab illis,velut pararent,obiciebantur.



324
Ma Caesar,dopo aver consacrato gli edifici religiosi in Campania,pur essendosi premunito con un decreto che nessuno lo importunasse e inoltre avesse impedito l'accorrere della folla con un servizio d'ordine militare,tuttavia nauseato dalle città ,dalle colonie e da tutti i centri abitati sul continente,si ritirò sull'isola di Capreae,divisa dal promontorio della penisola Surrentina da tremila miglia di mare.Sono convinto che gli fosse piaciuto la solitudine dell'isola(era priva di porti sul mare e con pochi ripari anche per piccole imbarcazioni,e nessuno avrebbe potuto approdare senza essere visto).Il clima era mite in inverno grazie alla montagna che blocca i venti gelidi,il caldo estivo era addolcito dal ponentino e reso piacevole dal mare aperto; e l'isola aveva di fronte il bellissimo golfo,prima che il monte Vesuvius prendendo fuoco ne avesse mutata la vista.La tradizione riporta che questi luoghi fossero stati posseduti dai Graeci e che Capreae fosse abitata dai Teleboae.Ma allora Tiberius si era stanziato con dodici grandi ville e mentre prima aveva prodigato energie nell'amministrazione pubblica,così adesso si rammollì in più privati eccessi e in una inattività malvagia poichè lui rimase irragionevolmente diffidente e affezionato,e Seianus,già abituato a Roma ad aumentarne la paranoia,lo spaventava con non più nascoste macchinazioni ai danni di Agrippina e Nero.(Un militare spia fu introdotto che riferiva pubblicamente notizie, incontri,avvenimenti segreti e non,in più venivano istruite persone perchè li consigliassero di rifugiarsi presso l'armata Germanica oppure di correre nell'affollatissimo Foro ad abbracciare la statua del divino Augustus ed invocare l'aiuto popolare e dei senatori).Tutti questi tranelli ,guardati con disprezzo da Agrippina e Nero,gli vennero però rinfacciati come se fossero farina del loro sacco.
325
Iunio Silano et Silio Nerva consulibus foedum anni principium incessit tracto in carcerem inlustri equite Romano Titio Sabino ob amicitiam Germanici.Neque enim omiserat coniugem liberosque eius percolere,sectator domi,comes in publico,post tot clientes unus eoque apud bonos laudatus et gravis iniquis.Hunc Latinius Latiaris,Porcius Cato,Petil.ius Rufus,M.Opsius praetura functi adgrediuntur,cupidine consulatus,ad quem non nisi per Seianum aditus;neque Seiani voluntas nisi scelere quaerebatur.Compositum inter ipsos,ut Latiaris,qui modico usu Sabinum contingebat,struere dolum,ceteri testes adessent,deinde accusationem inciperent.Igitur Latiaris iacere fortuitos primum sermones,mox laudare constantiam,quod non,ut ceteri,florentis domus amicus adflictam deseruisset;simul honora de Germanico Agrippinam miserans disserebat.



325
Sotto il consolato di Iunius Silanus e Siliu Nerva l'anno iniziò tragicamente coll'incarcerazione del famoso esponente borghese romano Titius Sabinus a causa della sua amicizia con Germanicus.Infatti non aveva dissimulato la sua devozione per la moglie e i figli di Germanicus,frequentandone la casa,accompagnandoli per strada,unico rimasto tra tanti amici e perciò un esempio per le brave persone e un monito vivente per i nemici.Viene citato in giudizio da Latinius Latiaris,Porcius Cato,Petillius Rufus e M.Opsius tutti ex pretori,bramosi di essere eletti consoli carica alla quale non si poteva accedere senza la volontà di Seianus,ma Seianus in cambio esigeva favori criminali.Si misero d'accordo tra di loro che Latiaris,che aveva una modesta frequentazione con Sabinus,preparasse il tranello,gli altri gli facessero da testimoni,quindi insieme procedessero nell'accusa.Allora Latiaris dapprima iniziò a fare improvvisati discorsi,poi continuò lodando Sabinus che ,unico tra tutti gli amici della potente casata, era rimasto fedele nella cattiva sorte,e poi espose i meriti di Germanicus esprimendo pietà per Agrippina.
326
Et postquam Sabinus,ut sunt molles in calamitate mortalium animi,effudit lacrimas,iunxit questus,audentius iam onerat Seianum,saevitiam superbiam spes eius;ne in Tiberium quidem convicio abstinet.Iique sermones,tamquam vetita miscuissent,speciem artae amicitiae fecere.Ac iam ultro Sabinus quaerere Latiarem,ventitare domum,dolores suos quasi ad fidissimum deferreConsultant quos memoravi,quonam modo ea plurium auditu acciperentur.Nam loco,in quem coibatur,servanda solitudinis facies;et si pone fores adsisterent,metus visus sonitus aut forte ortae suspicionis erat.



326
E dopochè Sabinus scoppiò a piangere(nelle disgrazie infatti gli uomini diventano deboli),anche lui si mise a piangere,e in modo assai ardito iniziò ad rinfacciare la crudeltà la superbia le ambizioni di Seianus ed aggiunse anche delle critiche a Tiberius.Questi discorsi ,come quando ci si scambia proibite rivelazioni,crearono una apparente strettissima amicizia.Già Sabinus spontaneamente cercava Latiaris,ne visitava la casa frequentemente,gli esponeva confidenzialmente i motivi di rancore.Quelli che menzionai si consultarono sul luogo da scegliere per far sentire da più persone queste infuocate conversazioni.Infatti il luogo dove riunirsi doveva presentarsi isolato;e inoltre era improponibile che persone si piazzassero dietro le porte perchè probabilmente sarebbero stati visti,sentiti,o avrebbero fatto nascere comunque dei sospetti.
327
Tectum inter et laquearia tres senatores haud minus turpi latebra quam detestanda fraude sese abstrudunt,foraminibus et rimis aurem admovent.Intererea Latiaris repertum in publico Sabinum,velut recens cognita narraturus,domum et in cubiculum trahit praeteritaque et instantia,quorum adfatim copia,ac novos terrores cumulat.Eadem ille et diutius,quanto maesta,ubi semel prorupere,difficilius reticentur.Properata inde accusatio,missisque ad Caesarem litteris ordinem fraudis suumque ipsi dedecus narravere.Non alias magis anxia et pavens civitas,..egens adversum proximos;congressus conloquia,notae ignotae aures vitari;etiam muta atque inanima,tectum et parietes circumspectabantur.

327
Tre senatori si nascondono tra il tetto e il soffitto a cassettoni,nascondiglio vergognoso frutto di maledetta slealtà,e poggiano le orecchie sui buchi e sulle fenditure.Intanto Latiaris ,trovato Sabinus in luogo pubblico,lo porta in casa come se dovesse riferigli le ultime novità e nella camera da letto gli riferì notizie passate e presenti,che abbondavano ,ed aggiunse terrificanti novità.Ugualmente fece Sabinus e più lungamente si dilungò e una volta che si permette al libero sfogo di uscire è difficile trattenerloQuindi preparata velocemente la denuncia,spedita una lettera all'imperatore ,gli spioni raccontarono la sequenza della macchinazione frutto della loro malizia.Mai la cittadinanza fu più in ansia e timorosa,anche i parenti si evitavano .La gente disertava i convegni,disdegnava le discussioni, sfuggiva sia conoscenti che gli sconosciuti ;guardava con sospetto anche i tetti e le pareti,oggetti muti e inanimati.


328
Sed Caesar sollemnia incipientis anni Kalendis Ianuariis epistula precatus,vertit in Sabinum,corruptos quosdam libertorum et petitum se arguens,ultionemqu haud obscure poscebat.Nec mora quin decerneretur;et trahebatur damnatus,quantum obducta veste et adscrictis faucibus niti poterat,clamitans sic inchoari annum,has Seiano victimas cadere.Quo intendisset oculos,quo verba acciderent,fuga vastitas,deseri itinera fora.Et quidam regrediebantur ostentabantque se rursum,id ipsum pavenes,quod timuissent.Quem enim diem vacuum poena,ubi inter sacra et vota,quo tempore verbis etiam profanis abstineri mos esset,vincla et laqueus inducantur?.Non mprudentem Tiberium tantam invidiam adisse;quaesitum meditatumque,ne quid impedire credatur,quo minus novi magistratus,quo modo delubra et altaria,sic carcerem recludant.Secutae insuper litterae grates agentis,quod hominem infensum rei publicae punivissent,adiecto trepidam sibi vitam,suspectas inimicorm insidias,nullo nominatim compellato;neque tamen dubitabatur in Neronem et Agrippinam intendi.


328
Ma il Caesar spedì il primo Gennaio una lettera che dopo le solite preghiere per l'anno nuovo prendeva di petto il procedimento relativo a Sabinus e accusandolo di aver corrotto alcuni schiavi e di averlo attaccato chiese esplicitamente che fosse punito.Senza alcun indugio si procedette ,quindi Sabinus fu condannato e mentre veniva trascinato via andava gridando,per quanto impedito dall'abito tirato su fino alla testa e dal legaccio sul collo,<che così iniziava l'anno,che queste erano le vittime sacrificate per Seianus>.Ma non c'era nessuno a vista d'occhio che potesse udirlo,strade e piazze erano rimaste deserte. Qualche persona scappata via ritornò e temendo di essersi fatto vedere impaurito,cercava di mettersi in vista e si chiedeva<Ma quando ci sarà un giorno senza condanne se anche nei momenti in cui si celebrano i riti religiosi e ci si astiene da parole non confacenti, le persone vengono incatenate e incappiate>?Tiberius non si attirò tanta impopolarità con superficialità,ma con fondata ragione e agì in modo da dimostrare che nulla poteva impedire ai nuovi magistrati eletti di esercitare la giurisdizione penale mentre omaggiavano santuari e altari . Poi Tiberius spedì una lettera per ringraziare i senatori di aver punito un nemico dello stato,aggiungendo di temere per la propria vita,di sospettare imboscate da parte dei nemici senza però fare alcun nome,tuttavia non c'erano dubbi che si rivolgesse a Nero ed a Agrippina.

329
Ni mihi destinatum foret suum quaeque in annum referre,avebat animus antire statimque memorare exitus,quos Latinius atque Opsius ceterique flagitii eius repertores habuere,non modo postquam C.Caesar rerum potitus est,sed incolumi Tiberio,qui scelerum ministros ut perverti ab aliis nolebat,ita plerumque satiatus et oblatis in eandem operam recentibus veteres et praegraves adflixit.Verum has atque alias sontium poenas in tempore trademus.Tum censuit Asinius Gallus,cuius liberorum Agrippina matertera erat,petendum a principe ut metus suos senatui fateretur amoverique sineret.Nullam aeque Tiberius,ut rebatur,ex virtutibus suis quam dissimulationem diligebat;eo aegrius accepit recludi quae premeret.Sed mitigavit Seianus,non Galli amore,verum ut cunctationes principis opperiretur,gnarus lentum in meditando,ubi prorupisset,tristibus dictis atrocia facta coniungere.Per idem tempus Iulia mortem obiit,quam neptem Augustus convictam adulterii damnaverat proieceratque in insulam Trimetum,haud procul Apulis litoribus.Illic viginti annis exilium toleravit Augustae ope sustentata,quae florentes privignos cum per occultum subvertisset,misericordiam erga adflictos palam ostentabat.


329
Se non avessi programmato di riportare gli avvenimenti anno per anno,avrei voluto subito narrare la fine di Latinius,Osius e degli altri esecutori di quella malvagia denunzia,non solo dopochè Caligola divenne imperatore,ma anche quando viveva Tiberius,il quale è vero che proteggeva gli esecutori delle cattive azioni ,ma una volta che fosse ampiamente appagato e che avesse nuovi soggetti disponibili per il medesimo lavoro, si liberava dei vecchi e ingombranti esecutori.Veramente raccoteremo queste e altre condanne dei malfattori a suo tempo.Allora Asinius Gallus,dei cui figli Agrippina era zia,propose all'imperatore di esporre in senato le sue ansie e permettesse ai senatori di rimuoverle.Tiberius,in ciò credeva, non amava nessuna sua virtù più della dissimulazione e contrariato intese che si discutesse di ciò che lo angustiava.Ma Seianus lo tranquillizzò,non per amore di Gallus,ma per dar spago alla esitazione dell'imperatore,conscio che Tiberius lento nella meditazione,quando poi esplodeva ,univa feroci gesti a parole inesorabili.Nello stesso tempo morì Iulia,che nipote di Augustus era stata condannata colpevole di adulterio e poi esiliata sull'isola di Trimetus,non lontano dalle coste dell'Apulia.Lì sopportò il confino per vent'anni aiutata dalla Augusta,che di nascosto aveva perseguito i figliastri concorrenti al potere, per poi una volta caduti in disgrazia soccorerli pubblicamente.

330
Eodem anno Frisii,transrhenanus populus,pacem exuere,nostra magis avaritia quam obsequii impatientes.Tributum iis Drusus iusserat modicum pro angustia rerum,ut in usus militares coria boum penderent,non intenta cuiusquam cura,quae firmitudo,quae mensura,donec Olennius e primipilaribus,regendis Frisiis impositus,terga urorum delegit,quorum ad formam acciperentur.Id,aliis quoque nationibus arduum,apud Germanos difficilius tolerabatur,quis ingentium beluarum feraces saltus,modica domi armenta sunt.Ac primo boves ipsos,mox agros,postremo corpora coniugum aut liberorum servitio tradebant.Hinc ira et questus,et postquam non subveniebat...,remedium ex bello.Rapti qui tribuno aderant milites et patibulo adfixi;Olennius infensos fuga praevenit,receptus castello,cui nomen Flevum;et haud spernenda illic civium sociorumque manus litora Oceani praesidiebat.


330
Nello stesso anno i Frisii,popolazione transrenana,ruppero la pace,non perchè insofferenti di essere sottomessi,bensì per la nostra esosità.Drusus aveva imposto a loro un modesto tributo di fronte alla loro penuria di beni,ossia di fornire le pelli di vacca per l'utilizzo militare,senza badare alla robustezza o alla dimensione di ciascuna pelle,finchè Olennius un centurione scelto,incaricato di amministrare i Frisii,impose la schiena degli uri come modello di misura .Ciò,difficile compito anche per le altre tribù,era più difficile da assolvere dai Germani,che avevano normali bestie domestiche mentre i loro boschi pullulavano di enormi animali selvatici.Dapprima iniziarono a consegnare il bestiame,poi i campi,infine le mogli o i figli come schiavi.Da qui rabbia e proteste,e poichè non vennero ascoltati,scelsero come rimedio la guerra.I Frisii presero i soldati di scorta del funzionario esattore romano e li appesero alla forca;Olennius fuggendo evitò i rivoltosi e si rifugiò nel castello di Flevus,dove c'era una non disprezzabile forza armata di alleati e di concittadini a sorvegliare le coste dell'Oceano.

331
Quod ubi L.Apronio inferioris Germaniae propraetore cognitum,vexilla legionum e superiore provincia peditumque et equitum auxiliarium delectos accivit ac simul utrumque exercitum Rheno devectum Frisiis intulit,soluto iam castelli obsidio et ad sua tutanda degressis rebellibus.Igitur proxima aestuaria aggeribus et pontibus traducendo graviori agmini firmat.Atque interim repertis vadis alam Canninefatem et quod peditum Germanorum inter nostros merebat circumgredi terga hostium iubet;qui iam in acie compositi pellunt turmas sociales equitesque legionum subsidio missos.Tum tres leves cohortes ac rursum duae,dein tempore interiecto alarius eques immissus.Satis validi,si simul incubuissent,per intervallum adventantes neque constantiam addiderant turbatis et pavore fugientium auferebantur.


331
Quando L.Apronius governatore della Germania inferiore venne a conoscenza di ciò,radunò reparti dell'armata della Germania superiore e reparti scelti di fanteria e cavalleria del contingente alleato ed con entrambi gli eserciti scendendo il Rhenus si avviò contro i Frisii in rivolta che tuttavia avevano abbandonato l'assedio del forte e si erano ritirati a difendere le proprie terre.Allora si mise ad consolidare con ponti e muretti i vicini canali per facilitare i movimenti di truppa.Intanto esplorati dei guadi ordinò ai fanti Germani nostri alleati e alla cavalleria Canninefata di circondare alle spalle i nemici,che tuttavia già schierati riuscirono a respingere la cavalleria alleata e la nostra, mandata in soccorso.Allora furono mandati all'attacco tre plotoni armati alla leggera e di nuovo due,poi dopo un pò un reparto alleato di cavalleria.Assai efficaci se avessero attaccato tutti insieme,ma così attaccando in tempi diversi non riuscirono ad incoraggiare le truppe scoraggiate e anzi loro stessi furono contagiati dalla paura dei fuggitivi.

332
Cethego Labeoni legato quintae legionis quod reliquum auxiliorum tradit.Atque ille dubia suorum re in anceps tractus missis nuntiis vim legionum implorabat.Prorumpunt quintani ante alios et acri pugna hoste pulso recipiunt cohortes alasque fessas vulneribus.Neque dux Romanus ultum iit aut corpora humavit,quamquam multi tribunorum praefectorumque et insignes centuriones cecidissent.Mox compertum a transfugis nongentos Romanorum apud lucum,quem Baduhennae vocant,pugna in posterum extracta confectos,et aliam quadringentorum manum occupata Cruptorigis quondam stipendiari..villa,postquam proditio metuebatur,mutuis ictibus procubuisse



332
Apronius affidò la restante truppa al generale della quinta legione Cethegus Labeo,e questo incerto vista la problematica situazione delle proprie truppe,mandò un dispaccio per chiedere l'intervento delle legioni.I soldati della quinta legione arrivarono in aiuto per prima e in una aspra battaglia respinsero il nemico e salvarono i fanti e i cavalieri prostrati dalle ferite.Ma il comandante dei Romani non cercò vendetta ne seppellì i corpi,per quanto molti ufficiali e eccellenti sottufficiali ffossero cadutiPoi si seppe dai disertori che novecento dei nostri erano stati uccisi in un combattimento durato fino al giorno dopo vicino al bosco che è chiamato di Baduhenna,e che altri quattrocento uomini ,dopo aver occupato la villa di Cruptoriges,ex mercenario, si erano suicidati per paura di essere stati traditi.
333
Clarum inde inter Germanos Frisium nomen,dissimulante Tiberio damna,ne cui bellum permitteret.Neque senatus in eo cura,an imperii extrema dehonestarentur:pavor internus occupaverat animos,cui remedium adulatione quaerebantur.Ita,quamquam diversis super rebus consulerentur,aram clementiae,aram amicitiae effigiesque circum Caesaris ac Seiani censuere;crebrisque precibus efflagitabant visendi sui copiam facerent.Non illi tamen in urbem aut propinqua urbi degressi sunt:satis visum omittere insulam et in proximo Campaniae aspici.Eo venire patres eques,magna pars plebis,anxii erga Seianum,cuius durior congressus atque eo per ambitum et societate consiliorum parabatur.


333
Quindi i Frisii divennero famosi tra i Germani,mentre Tiberius minimizzò le perdite,per non affidare a nessuno la conduzione della guerra.Neanche i senatori si pronunciarono in merito,come se le regioni di confine dell'impero non fossero state disonorate,in realtà i timori dei senatori erano di origine interna e loro cercavano di dissiparli colla ruffianeria.Così benchè avessero disquisito su diversi argomenti,legiferarono su un altare dedicato alla clemenza,un'altro all'amicizia e sulle statue del Caesar e di Seianus da porre intorno i senatori inoltre continuamente li pressavano di richieste per poter essere ricevuti.Tuttavia i due non rientrarono in città o nei pressi,gli sembrò sufficiente lasciare l'isola e farsi vedere nelle vicinanze della regione Campania.Lì sopraggiunse una folla di gente, i senatori,i borghesi ,inquieti che Seianus era assai inflessibile nel concedere udienze ,ottenute solamente tramite raccomandazioni e comunità d'intenti.

334
Satis constabat auctam ei adrogantiam foedum illud in propatulo servitium spectanti;quippe Romae sueti discursus,et magnitudine urbis incertum,quod quisque ad negotium pergat;ibi campo aut litore iacentes nullo discrimine noctem ac diem iuxta gratiam aut fastus ianitorum perpetiebantur,donec id ....que vetitum.Et revenere in urbem trepidi,quos non sermone,non visu dignatus erat,quidam male alacres,quibus infaustae amicitiae gravis exitus imminebat.Ceterum Tiberius neptem Agrippinam,Germanico ortam,cum coram Cn.Domitio tradidisset,in urbe celebrari nuptias iussit.In Domitio super vetustatem generis propinquum Caesaribus sanguinem delegerat;nam is aviam Octaviam et per eam Augustum avunculum praeferebat.


334
Era molto evidente che era aumentata l'arroganza di Seianus,spettatore di questo meschino servilismo pubblico;in effetti a Roma gli andirivieni sono abituali e per la grandezza della città è impossibile sapere dove gli affari portino chiunque;ma lì sdraiati sui campi oppure sulla spiaggia di giorno e di notte sopportavano sia la benevolenza che la superbia dei portinai,finchè anche questo gli fu impedito.Quindi ritornarono a Roma inquieti che Seianus non s'era degnato nè di sentirli nè di vederli,alcuni purtroppo per loro lieti ritornarono, eppure la fatale amicizia li avrebbe da lì a poco trascinati a una violenta fine.Ma Tiberius ordinò alla nipote Agrippina,figlia di Germanicus,dopo averla fidanzata con Cn.Domitius,di celebrare le nozze a Roma.Aveva scelto Domitius oltre che per la nobiltà di stirpe perchè consanguineo della famiglia dei Caesari,infatti lui si onorava di avere per nonna Octavia e di conseguenza per prozio Augustus.

335
Rubellio et Furfio consulibus,quorum utrique Geminus cognomentum erat,Iulia Augusta mortem obiit,aetate extrema,nobilitatis per Claudiam familiam et adoptione Liviorum Iuliorumque clarissimae.Primum ei matrimonium et liberi fuere cum Tiberio Nerone,qui bello perusino profugus,pace inter Sex.Pompeium ac triumviros pacta in urbem rediit.Exim Cesar cupidine formae aufert marito,incertum an invitam,adeo properus,ut ne spatio quidem ad enitendum dato penatibus suis gravidam induxerit.Nullam posthac subolem edidit,sed sanguini Augusti per coniunctionem Agrippinae et Germanici adnexa communes pronepotes habuit.Sanctitate domus priscum ad morem,comis ultra quam antiquis feminis probatum,mater impotens,uxor facilis et cum artibus mariti,simulatione filii bene composita.Funus eius modicum,testamentum diu inritum fuit.Laudata est pro rostris a C.Caesare pronepote,qui mox rerum potitus est.



335
Sotto i consoli Rubellius e Furfius,entrambi col cognome Geminus,morì Iulia Augusta,assai anziana,nobilissima per essere della famiglia dei Claudii ed adottata dalla famiglia dei Livi e degli Iulii.Ebbe dei figli dal primo matrimonio con Tiberius Nero che esule a motivo della guerra Perusina,ritornò a Roma dopo la pace fatta tra Sex.Pompeius e i triumviri.Poi Augustus ,attirato dal suo corpo,la portò via al marito,-non si sa se lei fosse consenziente-talmente in fretta e furia che la introdusse in famiglia senza neanche aspettare che avesse partorito.Livia non ebbe altri figli dopo,ma unita al sangue di Augustus in seguito al matrimonio tra Agrippina e Germanicus ebbe dei pronipoti in comune.Diresse la casa con la rettitudine delle donne di una volta,fu giudicata più affabile delle antiche signore,fu una madre autoritaria,una moglie accomodante e indulgente nei confronti delle manovre del marito e della insincerità del figlioIl suo funerale fu modesto,per lungo tempo non si diede corso al suo testamento.Il pronipote Caius Caesar,che poi divenne imperatore,tenne il discorso funebre davanti ai Rostri.
336
Ac Tiberius,quod supremis in matrem officiis defuisset,nihil mutata amoenitate vitae,magnitudinem negotiorum per litteras excusavit,honoresque memoriae eius ab senatu large decretos quasi per modestiam imminuit,paucis admodum receptis et adddito,ne caelestis religio decerneretur;sic ipsam maluisse.Quin et parte eiusdem epistulae increpuit amicitias muliebres,Fufium consulem oblique perstringens.Is gratia Augustae floruerat,aptus alliciendis feminarum animis,dicax idem et Tiberium acerbis facetiis inridere solitus,quarum apud praepotentes in longum memoria est.



336
Ma Tiberius che aveva disertato il funerale della madre,continuando a godersi la vita,si scusò per lettera di essere estremamente occupato,diminuì ,come in segno di modestia,il numero di celebrazioni decretate largamente dal senato in memoria di lei,poche ne ratificò senza modificarle,e infine vietò che la morta venisse divinizzata perchè così aveva voluto lei stessa.Anzi in una parte della lettera stessa ,inveì contro le amiche,sfiorando indirettamente il console Fufius,che aveva fatto carriera grazie alla Augusta,abile a conquistarsi simpatie femminili, mordace e abituato a sbeffeggiare Tiberius, battute di spirito che gli uomini di potere a lungo ricordano.
337
Ceterum ex eo praerupta iam et urgens dominatio.Nam incolumi Augusta erat adhuc perfugium,quia Tiberio inveteratum erga matrem obsequium neque Seianus audebat auctoritati parentis antire:tunc velut frenis exsoluti proruperunt,missaeque in Agrippinam ac Neronem litterae,quas pridem allatas et cohibitas ab Augusta credidit vulgus:haud enim multum post mortem eius recitatae sunt.Verba inerant quaesita asperitate,sed non arma,non rerum novarum studium,amores iuvenum et impudicitiam nepoti obiectabat.In nurum ne id quidem confingere ausus,adrogantiam oris et contumacem animum incusavit,magno senatus pavore ac silentio,donec pauci,quis nulla ex honesto spes(et publica mala singulis in occasionem gratiae trahuntur),ut referretur postulavere,promptissimo Cotta Messalino cum atroci sententia.Sed alius a primoribus maximeque a magistratibus trepidabatur:quippe Tiberius,etsi infense invectus,cetera ambigua reliquerat.


337
Ma da quel momento divenne un governante avventato e opprimente.Fino ad allora l'Augusta da viva era stata un freno,poichè Tiberius aveva una radicata soggezione della madre e Seianus non osava andare contro la volontà materna:da quel momento entrambi come se fossero stati sciolti dalle briglie,si scatenarono,e fu mandata una lettera a Agrippina e a Nero,che il popolo pensò fosse stata scritta da tempo e dalla Augusta fosse stata censurata;infatti fu letta non molto tempo dopo la sua morte .Vi erano parole di ricercata durezza, si criticavano gli amori maschili e l'immoralità del nipote,non di aver preso le armi o di preparare piani sediziosi,in più Tiberius neanche provò ad inventare accuse simili contro la nuora ,ma le rinfacciava di essere insolente e arrogante. I senatori durante la lettura tremavano e zitti ascoltavano,fino a che pochi di loro disonesti (le sciagure politiche sono trasformate dai singoli in opportunità favorevoli),chiesero il dibattito, tra i quali fu svelto Cotta Messalinus a esprimere un severo verdetto.Ma gli altri onorevoli erano resi incerti dall'ansia, soprattutto i magistrati poichè Tiberius,per quanto con veemenza avesse lanciato le accuse,sul resto era stato elusivo.

338
Fuit in senatu Iunius Rusticus,componendis patrum actis delectus a Caesare eoque meditationes eius introspicere creditus.Is fatali quodam motu(neque enim ante specimen constantiae dederat) seu prava sollertia,dum imminentium oblitus incerta pavet,inserere se dubitantibus ac monere consules,ne relationem inciperent;disserebatque brevibus momentis summa verti:posse quandoque Germanici st... itium paenitentiae....seni.Simul populus effigies Agrippinae ac Neronis gerens circumsistit curiam faustisque in Caesarem om.nibus falsas litteras et principe invito exitium domui eius intendi clamitat.Ita nihil triste illo die patratum.Ferebantur etiam sub nominibus consularium fictae in Seianum sententiae,exercentibus plerisque per occultum atque eo procacius libidinem ingeniorum.Unde illi ira violentior et materies criminandi:spretum dolorem principis ab senatu,descivisse populum;audiri iam et legi novas contiones,nova patrum consulta;quid reliquum nisi ut caperent ferrum et,quorum imagines pro vexillis secuti forent,duces imperatoresque deligerent?


338
In senato c'era Iunius Rusticus,designato da Tiberius per redigere i verbali del senato e perciò considerato suo confidente.Iunius per un tragico impuso(nè infatti precedentemente aveva dato segno di essere un modello di fermezza )oppure per malvagia furbizia si mescolò con i dubbiosi e consigliò i consoli di non iniziare la discussione;affermava che i governi potevano essere rovesciati con piccole spinte:poteva un giorno o l'altro........di pentimento ........al vecchio.Nello stesso tempo il popolo circondò il senato portando le immagini di Agrippina e Nero e senza criticareTiberius urlava che la lettera era falsa e che contro il volere del principe si mirava alla distruzione della sua casata.Così quel giorno non si preparò nulla di doloroso.Si parlò anche di false mozioni col nome di ex consoli contro Seianus ,con descrizione di situazioni e atteggiamenti segreti e perciò più soggetti a suscitare la curiosità delle persone.Da ciò la furiosa ira di Seianus e l'occasione per accusare:-il senato aveva disprezzato il dolore del principe,il popolo si era ribellato,erano ascoltate già e nominate nuove assemblee,nuovi decreti dei senatori,non mancava altro che prendessero le armi e scegliessero come guide e comandanti quelli le cui immagini avevano seguito come bandiere?-.

339
Igitur Caesar repetitis adversum nepotem et nurum probris increpitaque per edictum plebe,questus apud patres quod fraude unius senatori imperatoria maiestas elusa publice foret,integra tamen sibi cuncta postulavit.Nec ultra deliberatum,quo minus non quidem extrema decernerent(id enim vetitum),sed paratos ad ultionem vi principis impediri testarentur.


339
Allora l'imperatore ripetute le accuse relative ai comportamenti del nipote e della nuora,rimproverò con un bando la folla,si lamentò che per l'errore di un unico onorevole si fosse schernita pubblicamente la suprema autorità dell'imperatore,tuttavia pretese di avere i pieni poteri a riguardo.La decisione fu che i senatori non pensassero certamente di prendere decisioni estreme(ciò infatti era stato vietato),ma che dichiarassero che pur pronti a far giustizia erano stati fermati dall'autorità ferma del principe.

340
Quattuor et quadraginta orationes super ea re habitae,ex quis ob metum paucae,plures adsuetudine...<mihi pudorem aut Seiano invidiam adlaturum censui.Versa est fortuna,et ille quidem,qui collegam et generum adsciverat,sibi ignoscit;ceteri,quem per dedecora fovere,cum scelere insectantur.miserius sit ob amicitiam accusari an amicum accusare,haud discreverim.Non crudelitatem,non clementiam cuiusquam experiar,sed liber et mihi ipsi probatus antibo periculum.Vos obtestor,ne memoriam nostri per maerorem quam laeti retineatis,adiciendo me quoque iis,qui fine egregio publica mala effugerunt>.



340
Quarantacinque orazioni si ebbero sull'argomento,poche delle quali per paura,moltissime per abitudine....<pensai che avrebbe provocato vergogna su di me o l'odio su Seianus.La fortuna è girata,e quello che lo aveva preso come collega e genero,si discolpa,tutti gli altri che lo avevano assecondato vergognosamente,lo accusano con cattiveriaNon saprei dire se sia più miserevole essere accusati per l'amicizia o accusare l'amico.Non proverò la crudeltà di nessuno,non la clemenza ,ma libero e in pace con me stesso anticiperò il pericolo.Vi chiedo che non mi ricordiate con tristezza bensì con piacere,aggiungendomi a quelli che con una onorevole morte fuggirono alle avversità politiche.
341
Tunc singulos,ut cuique adsistere adloqui animus erat,retinens aut dimittens partem diei absumpsit,multoque adhuc coetu et cunctis intrepidum vultum eius spectantibus,cum superesse tempus novissimis crederent,gladio,quem sinu abdiderat,incubuit.Neque Caesar ullis criminibus aut probris defunctum insectatus est,cum in Blaesum multa foedaque incusavisset.Relatum inde de P.Vitellio et Pomponio Secundo,illum indices arguebant claustra aerarii,cui praefectus erat,et militarem pecuniam rebus novis obtulisse;huic a Considio praetura functo obiectabatur Aelii Galli amicitia,qui punito Seiano in hortos Pomponii quasi fidissimum ad subsidium perfugisset.Neque aliud periclitantibus auxilii quam in fratrum constantia fuit,qui vades exstitere.Mox crebris prolationibus spem ac metum iuxta gravatus Vitellius petito per speciem studiorum scalpro levem ictum venis intulit vitamque aegritudine animi finivit.At Pomponius multamorum elegantia et ingenio inlustri,dum adversam fortunam auquus tolerat,Tiberio superstes fuit.



341
Quindi trattenendo o lasciando partire le persone che ebbero la forza di assistere e di parlargli,trascorse parte del giorno ,poi all'improvviso si suicidò colla spada che teneva nascosta nel petto davanti ancora a un nutrito gruppo di astanti incuriositi dalla sua sicurezza e convinti che al momento non si sarebbe ucciso.L'imperatore non infierì nei suoi riguardi ,con nessuna accusa o irrisione,mentre si era accanito contro Blaesus anche diffamandolo.Quindi si venne a trattare i casi di P.Vitellius e Pomponius Secundus,le spie accusarono quello,amministratore della cassa depositi,di aver sottratto soldi destinati ai soldati, per foraggiare la rivolta;invece a Secundus veniva addebitato da Considius ex pretore,di essere amico di Aelius Gallus,il quale ,quando Seianus era stato condannato, si era rifugiato nel parco di Secundus ritenendolo un sicurissimo nascondiglio.I due in pericolo trovarono aiuto solamente nei loro intrepidi fratelli che si offrirono come garanti.Ma infine Vitellius esasperato dai frequenti rinvii, ora ottimista ora disperato,caduto in depressione,si fece portare un bulino per scrivere e con quello si svenò e morì.Invece Pomponius ,uomo raffinato e molto intelligente, sopportò la sfortuna con pazienza e così sopravvisse a Tiberius.
342
Placitum posthac,ut in reliquos Seiani liberos adverteretur,vanescente quamquam plebis ira ac plerisque per priora supplicia lenitis.Igitur portantur in carcerem filius imminentium intelligens,puella adeo nescia,ut crebro interrogaret,quod ob delictum et quo treheretur;neque facturam ultra,et posse se puerili verbere moneri.Tradunt temporis eius auctores,quia triumvirali supplicio adfici virginem inauditum habebatur,a carnifice laqueum iuxta compressam;exim oblisis faucibus id aetatis corpora in Gemonias abiecta.


342
Dopodichè si decise di intervenire contro i restanti figli di Seianus anche se l'ira popolare era scemata e moltissime persone erano stati soddisfatte dalle precedenti punizioni.Quindi furono portati in carcere il figlio ,consapevole della fine imminente,e la figlia ragazzetta talmente incosciente da chiedere frequentemente che colpa avesse commessa e dove la trascinassero,e che non avrebbe sbagliato di nuovo e che avrebbe potuto essere punita col frustino.Gli autori del tempo riferiscono che poichè mai prima una vergine era stata condannata a morte,la ragazza fosse stata deflorata dal carnefice accanto al capestro,quindi i due di tale età, furono strangolati e i corpi gettati nelle Gemonie.

343
Per idem tempus Asia atque Achaia exterritae sunt acri magis quam diuturno rumore,Drusum Germanici filium apud Cycladas insulas,mox in continenti visum.Et erat iuvenis hau...dispari aetate,quibusdam caesaris libertis velut agnitus;per dolumque comitantibus adliciebantur ignari fama nominis et promptis Graecorum animis ad nova et mira.Quippe..lapsum custodiae pergere ad paternos exercitus,Aegyptum aut Syriam invasurum fingebant simul credebantque.Iam iuventutis concursu,iam publicis studiis frequentabatur,laetus praesentibus et inanium spe,cum auditum id Poppaeo Sabino;is Macedoniae tum intentus Achaiam quoque curabat.Igitur quo vera seu falsa antiret,Toronaeum Thermaeumque sinum praefestinans,mox Euboeam Aegaei maris insulam et Piraeum Atticae orae,dein Corinthiense litus angustiasque Isthmi evadit;marique alio Nicopolim Romanam coloniam ingressus,ibi demum cognoscit sollertius interrogatum,quisnam foret,dixisse M.Silano genitum,et multis sectatorum dilapsis ascendisse navem,tamquam Italiam peteret.Scripsitque haec Tiberio,neque nos originem finemque eius rei ultra comperimus.


343
Nello stesso anno una notizia sconvolgente ma di breve durata percorse l'Asia e l'Achaia,ossia che era stato visto Drusus,il figlio di Germanicus vicino alle isole Cycladae poi sul continente.Ed era un giovane di pari età,riconosciuto come tale da alcuni aiutanti dell'imperatore;questi si erano associati con intenti truffaldini ed avevano convinto ignari cittadini grazie al nome del personaggio e anche perchè i Graeci per indole sono amanti di sbalorditive novità.Poichè simulavano e pure credevano che Drusus fosse scappato dalla prigione e andasse dalle armate del padre per assalire l'Aegyptus e la Syria.Gia il simulatore assisteva alla venuta di giovani,a manifestazioni di pubblica adesione,reso felice dalla situazione contingente e da illusorie speranze,quando ciò venne a conoscenza di Poppaeus Sabinus,che allora governava la Macedonia e amministrava anche la Achaia.Questo intervenne subito,fosse quello un impostore o no,in fretta attraversò la baia di Toronaeus e di Thermaeus,l'isola di Euboea nel mar Aegaeus e il Piraeus sulla costa dell'Attica,quindi attraversò la spiaggia di Corinthus e lo stretto dell'Isthmus,entrò nella colonia Romana di Nicopolis sull'altro mare,lì infine apprese che l'impostore era stato efficacemente interrogato <chi mai fosse?>,che aveva risposto di essere figlio di M.Silanus,che abbandonato da molti seguaci,si era imbarcato sulla nave coll'intenzione di approdare in Italia.Sabinus relazionò Tiberius,noi non scoprimmo null'altro sull'origine e la fine della vicenda.

344
Exitu anni diu aucta discordia consulum erupit.nam Trio,facilis capessendis inimicitiis et foro exercitus,ut segnem Regulum ad opprimendos Seiani ministros oblique perstrinxerat;ille,nisi lecesseretur,modestiae retinens,non modo rettudit collegam,sed ut noxium coniurationis ad disquisitionem trahebat.Multisque patrum orantibus ponerent odia in perniciem itura,mansere infensi ac minitantes,donec magistatu abirent.Cn Domitius et Camillus Scrinonianus consulatum inierant,cum Caesar tramisso quod Capreas et Surrentum interluit freto Campaniam praelegebat,ambiguus an urbem intraret,seu,quia contra destinaverat,speciem venturi simulans.


344
A fine anno la rivalità,lungamente alimentata,dei consoli si palesò.Infatti Trio,facile a farsi i nemici e abituato alle aule giudiziarie,aveva indirettamente rimproverato Regulus di aver perseguito i collaboratori di Seianus con indulgenza;Regulus,un uomo mite a meno che non venisse aggredito,non solo rintuzzò l'attacco del collega,ma cercò di inquisirlo per complicità nel complotto.Nonostante molti onorevoli li pregassero di smetterla,di evitare che l'odio degenerasse,i due continuarono a litigare minacciosi,finchè non cessarono dalla carica.

345
Cn.Domitius et Camillus Scribonianus consulatum inierant,cum Caesar tramisso quod Capreas et Surrentum interluit freto Campaniam praelegebat,ambiguus an urbem intraret,seu,quia contra destinaverat,speciem venturi simulans.Et saepe in propinqua degressus,aditis iuxta Tiberim hortis,saxa rursum et solitudinem maris repetiit,pudore scelerum et libidinum,quibus adeo indomitis exarserat,ut more regio pubem ingenuam stupris pollueret.Nec formam tantum et decora corpora,sed in his modestam pueritiam,in aliis imagines maiorum incitamentum cupidinis habebat.Tuncque primum ignota antea vocabula reperta sunt sellariorum et spintriarum ex foeditate loci ac multiplici patientia,praepositique servi,....quirerent pertraherent,dona in promptos,minas adversum abnuentes,et si retinerent propinquus aut parens,vim raptus suaque ipsi libita velut in captos exercebant.


345
Cn.Domitius e Camillus Scribonianus avevano cominciato il consolato, quando Tiberius traversato lo stretto che divide Capreae da Sorrentus si mise a navigare lungo la costa della Campania,indeciso se entrare nella capitale,oppure in realtà facendo finta di volerci entrare, poichè aveva invece deciso l'opposto.Spesso sceso nelle vicinanze di Roma ,giunse al parco vicino al Tiberis,per riandaresene subito via ,verso gli scogli e il solitario mare,perchè si vergognava dei delitti e delle proprie insane pulsioni , a tal punto sovrastanti,che lo avevano portato,come si fa nelle monarchie, a disonorare i giovani di buona famiglia .Nè era eccitato solamente dall'aspetto e dalla bellezza del loro corpo,ma dalla loro giovanile onestà in alcuni,in altri dalla importanza del casato.Allora per la prima volta furono usati i termini prima sconosciuti di sellarius e di spintriae,cosidetti per la sconcezza della posizione e per gli svariati modi di sottomissione;furono nominati degli schiavi per scegliere e portare i giovani che se consenzienti venivano ricompensati,altrimenti subivano minacce,ma se il parente o il genitore non li consegnavano,gli schiavi li rapivano colla forza e li violentavano come se fossero stati dei prigionieri.

346
At Romae principio anni,quasi recens cognitis Liviae flagitiis ac non pridem etiam punitis,atroces sententiae dicebantur,in..figies quoque ac memoriam eius,et bona Seiani ablata aerario ut in fiscum cogerentur,tam...referret.Scipiones haec et Silani et Cassi iisdem ferme aut paulum immutatis verbis adseveratione multa censebat,cum repente Togonius Gallus,dum ignobilitatem suam magnis nominibus inserit,per deridiculum auditur.Nam principem orabat deligere senatores,ex quis viginti sorte ducti et ferro accincti,quotiens curiam inisset,salutem eius defenderent.Crediderat nimirum epistulae subsidio sibi alterum ex consulibus poscentis,ut tutus a Capreis urbem peteret.Tiberius tamen,ludibria seriis permiscere solitus,egit grates benivolentiae patrum;sed quos omitti posse,quos deligi?Semperne eosdem an subinde alios?Et honoribus perfunctos an iuvenes,privatos an e magistratibus?Quam deinde speciem fore sumentium in limine curiae gladios?Neque sibi vitam tanti,si armis tegenda foret.Haec adversus Togonium v..rbis moderans neque ..ultra abolitionem sententiae suadere.



346
Ma a Roma ,ai primi giorni dell'anno,furono richiesti severi provvedimenti,come se le colpe di Livia fossero state appena conosciute e non già da tempo sanzionate,si chiedeva di distruggere le sue statue e la sua memoria,inoltre si chiedeva di depositare i beni di Seianus nel fisco invece che nell'erario,come se ciò fosse rilevante!Gli Scipiones e i Silani e i Cassii insistevano nelle loro richieste usando quasi gli stessi termini con molta insistenza,quando all'improvviso Togonius Gallus,un parvenu in mezzo a tanta nobiltà, fece un intervento bislacco.Infatti chiese a Tiberius di scegliere dei senatori,tra i quali venti estratti a sorte e armati, che gli facessero da guardie del corpo ognivolta che fosse entrato nel senato.Gallus era rimasto scosso da una lettera dell'imperatore che aveva chiesto sostegno ad uno dei consoli nel suo viaggio da Capreae a Roma.Tiberius tuttavia,abituato a mescolare ironia e serietà,ringraziò i senatori per la benevolenza e chiese:ma chi si poteva trascurare,chi scegliere?Sempre gli stessi o sostituirli?anziani carichi di onori o giovani,privati o funzionari dello stato?Infine che effetto avrebbe fatto vedere dei senatori armati all'entrata del senato?Nè lui avrebbe dato così importanza alla sua vita se doveva essere protetta da uomini armati.Con ciò Tiberius stoppò Togonius senza calcare la mano e chiese solamente di cancellare la richiesta di Gallus.

347
At Iunium Gallionem,qui censuerat ut praetoriani actis stipendiis ius apiscerentur in quattuordecim ordinibus sedendi,violenter increpuit,velut coram cogitans,quid illi cum militibus,quos neque dicta ......... neque praemia nisi ab imperatore accipere par esset ,repperisse prorsus quod divus Augustus non providerit,an potius discordiam et seditionem a satellite Seiani quaesitam,qua rudes animos nomine honoris ad corrumpendum militiae morem propelleret?Hoc pretium Gallio meditatae adulationis tulit,statim curia,deinde Italia exactus,et quia incusabatur facile toleraturus exilium delecta Lesbo,insula nobili et amoena,retrahitur in urbem custoditurque domibus magistatuum.Isdem litteris Caesar Sextium Paconianum praetorium perculit magno patrum gaudio,audacem maleficum,omnium secreta rimantem delectumque ab Seiano,cuius ope dolus C.Caesari pararetur.Quod postquam patefactum,prorupere concepta pridem odia,et summum supplicium decernabatur,ni professus indicium foret.


347
Ma violentemente criticò,come se fosse presente,Iunius Gallius,che aveva proposto di permettere ai pretoriani pensionati di sedere agli spettacoli nelle prime quattordici file ,scrivendo che non si doveva intromettere,che spettava solo all'imperatore di dare ordini e premi ai militari,aveva trovato Iunius proprio ciò che il santo Augustus non aveva adempiuto o forse si cercava da parte sua, socio di Seianus ,la rivolta,la discordia colla quale spingere nel nome dell'onore i rudi caratteri dei soldati a sovvertire i principi etici dell'esercito?La conseguenza della studiata adulazione di Gallio fu che subito fu cacciato dal senato,poi dall'Italia,poichè gli si addebitava che stava facilmente sopportando il confino scelto nell'isola famosa e piacevole di Lesbos,fu fatto rientrare in città e messo in custodia domiciliare presso dei magistrati.Nella stessa lettera l'imperatore punì,con grande soddisfazione degli onorevoli, Sextius Paconianus ex pretore,ardito malvivente,spione, e scelto da Seianus per confezionare il tranello a C.Caesar(Caligula).Dopo che ciò si seppe,vennero alla luce i rancori coltivati da tempo,e i senatori stavano per condannarlo a morte se lui.
non li avesse anticipati promettendo una confessione completa.

348
Ut vero Lucanium Latiarem ingressus est,accusator ac reus iuxta invisi gratissimum spectaculum praebebant.Latiaris,ut rettuli,praecipuus olim circumveniendi Titii Sabini et tunc luendae poenae primus fuit.Inter quae Haterius Agrippa consules anni prioris invasit,cur mutua accusatione intenta nunc silerent;metum prorsus et noxae conscientiam pro foedere haberi;at non patribus reticenda quae audivissent.Regulus manere tempus ultionis,seque coram principe exsecuturum;Trio aemulationem inter collegas et si qua discordes iecissent melius obliterari respondit.Urgente Agrippa Sanquinius Maximus e consularibus oravit senatum,ne curas imperatoris conquisitis insuper acerbitatibus augerent:sufficere ipsum statuendis remediis.Sic Regulo salus et Trioni dilatio exitii quaesita.Hatenius invisior fuit,quia somno aut libidinosis vigiliis marcidus et ob segnitiam quamvis crudelem principem non metuens inlustribus viris perniciem inter ganeam ac stupra meditabatur.


348
Veramente accusò Lucanius Latiaris,denunciatore e colpevole ugualmente malvisti offrivano una piacevolissima recita.Latiaris come ho riportato,fu il responsabile della macchinazione contro Titus Sabinus e il primo allora ad esigere che scontasse la pena.Tra queste discussioni Haterius Agrippa chiese conto ai consoli dell'anno precedente del perchè ora avessero archiviato le vicendevoli accuse che si erano rivolti prima,certo la paura e la coscienza della colpa li rendeva solidali,ma i senatori non dovevano sottacere ciò che avevano ascoltato.Regulus rispose che c'era tempo per la vendetta e che lui sarebbe andato davanti al principe.Trio rispose che era meglio dimenticare la competizione tra colleghi e le eventuali divergenze passate.L'ex console Sanquinius Maximus incalzato da Agrippa invitò i senatori a non accrescere le incombenze dell'imperatore con ricercati antagonismi:bastava che l'imperatore definisse il quadro legislativo.Così fu chiesta l'assoluzione per Regulus e il rinvio della condanna per Trio . Hatenius fu più detestato,poichè pur snervato dal sonno e dai bagordi notturni , senza temere il crudele ma indolente Tiberius,andava preparando ,durante festini a base di cibo e sesso,la rovina di rispettabili uomini.

349
Exim Cotta Messalinus,saevissimae cuiusque sententiae auctor eoque inveterata invidia,ubi primum facultas data,arguitur pleraque..C.Caesarem quasi incerta....virilitatis,et cum die natali Augustae inter sacerdotes epularetur,novendialem eam cenam dixisse;querensque de potentia M.Lepidi ac L.Arruntii,cum quibus ob rem pecuniariam disceptabat,addidisse:<illos quidem senatus,me autem tuebitur Tiberiolus meus>.Quae cuncta a primoribus civitatis revincebatur,iisque instantibus ad imperatorem provocabit.Necmulto post litterae adferuntur,quibus in modum defensionis,repetito inter se atque Cottam amicitiae .. principio crebrisque eius officiis commemoratis,ne verba prave detorta neu convivalium fabularum simplicitas in crimen duceretur postulavit.


349
Quindi Cotta Messalinus,autore dei più disumani verdetti e perciò da lungo tempo odiato,fu messo sotto inchiesta dai senatori,appena ne ebbero facoltà : 1)aveva detto spesso che Caligola fosse sessualmente ambiguo,2)inoltre quando stava cenando in mezzo a preti nel giorno del compleanno della fu Augusta,aveva ricordato che era solamente una ricorrenza funebre;3)eppoi lamentando la potenza di M.Lepidus e L.Arruntius,con i quali aveva divergenze economiche,se n'era uscito:<quelli il senato proteggerà,ma me il mio Tiberiuccio.>
Tutto ciò gli veniva imputato dai principali esponenti della società,ma lui stando così le cose ricorse all'imperatore.Non molto dopo arrivò la lettera di risposta nella quale subito, Tiberius ricordò difendendolo l'amicizia tra sè e Cotta e i suoi molteplici meriti,e chiese ai senatori che le parole non fossero astutamente distorte nè che le frasi dette affrettatamente nei pranzi, fossero pretesto per denunce penali.

350
Tum facta patribus potestate statuendi de Caesiliano senatore,qui plurima adversum Cottam prompserat,placitum eandem poenam inrogari quam in Aruseium et Sangunnium,accusatores L.Arruntii;quo non aliud honorificentius Cottae evenit,qui nobilis quidem,sed egens ob luxum,per flagitia infamis,sanctissimis Arruntii artibus dignitate ultionis aequabatur.Q.Servaeus posthac et Minucius Thermus inducti,Servaeus praetura functus et quondam Germanici comes,Minucius equestri loco,modeste habita Seiani amicitia;unde illis maior miseratio.Contra Tiberius,praecipuos ad scelera increpans,admonuit C.Cestium patrem dicere senatui quae sibi scripsisset,suscepitque cestius accusationem.


350
Allora dato il potere al senato di giudicare l'onorevole Caesiliano,che aveva spesso calunniato Cotta,si deliberò di punirlo colla stessa pena data ad Aruseius e Sangunnius,accusatori di L.Arruntius;Cotta ,di famiglia nobile,ma reso povero dagli sperperi,disonorato dagli scandali,nessun'altro merito acquisì che l'essere equiparato a quel galantuomo di Arruntius nella gradazione della vendetta.Dopo furono fatti entrare Q.Servaeus e Minucius Thermus,Servaeus ex pretore e un tempo compagno di Germanicus,Minucius d'estrazione borghese,in quanto lontani amici di Seianus;quindi i senatori ebbero una grande compassione per loro.Diversamente Tiberius,accusando i due di essere dei grandi criminali,avvisò C.Cestius padre di dire in senato ciò che gli aveva comunicato per iscritto,al chè Cestius si incaricò dell'accusa.

351
Quod maxime exitiabile tulere illa tempora,cum primores senatus infimas etiam delationes exercerent,alii propalam,multi per occultum;neque discerneres alienos a coniunctis,amicos ab ignotis,quid repens aut vetustate obscurum:perinde in foro,in convivio,quaqua de re locuti incusabantur,ut quis praevenire et reum destinare properat,pars ad subsidium sui,plures infecti quasi valitudine et contactu.Sed Minucius et Servaeus damnati indicibus accessere.Tractique sunt in casum eundem Iulus Africanus e Santonis Gallica civitate,Seius Quadratus(originem non repperi).neque sum ignarus a plerisque scriptoribus omissa multorum pericula et poenas,dum copia fatiscunt aut,quae ipsis nimiae maesta fuerant,ne pari taedio lecturos adficerent verentur:nobis pleraque digna cognitu obvenere,quamquam ab aliis incelebrata.


351
Il peggio in quei tempi fu che i senatori più influenti presentavano querele anche le più spregevoli,alcuni apertamente,molti di nascosto;nè avresti potuto distinguere gli estanei dai congiunti,gli amici dagli sconosciuti,un fatto recente da uno dimenticato da tempo:ugualmente in piazza,nei pranzi,in qualsiasi modo si parlasse di politica ,si veniva accusati,c'era una corsa ad essere il primo a fare la spia ed a designare l'imputato,e ciò alcuni lo facevano per la propria salvezza,moltissimi invece come se fossero stati colpiti da una malattia contagiosa.
Comunque Minucius e Servaeus furono condannati ma divennero collaboratori di giustizia.Nello stesso caso furono trascinati Iulius Africanus , della tribù dei Galli Santonis ,e Seius Quadratus(non trovai la sua provenienza).Né sono all'oscuro che quasi tutti gli scrittori hanno taciuto i pericoli e le condanne di moltissime persone,poichè erano appesantiti dal troppo materiale,oppure perchè non avevano voluto affliggere i lettori con quello stesso fastidio che avevano provato loro stessi di fronte a casi troppo dolorosi:
noi ci siamo imbattuti in moltissimi episodi che invece devono  essere menzionati,benchè siano stati trascurati dagli altri scrittori.

352
Nam ea tempestate,qua Seiani amicitiam ceteri falso exuerant,ausus est eques Romanus M.Terentius ob id reus,amplecti,ad hunc modum apud senatum ordiendo:<Fortunae quidem meae fortasse minus expediat adgnoscere crimen quam abnuere;sed utcumque casura res est,fatebor et fuisse me Seiano amicum et ut essem expetisse et postquam adeptus eram laetatum.Videram collegam patris regendis praetoriis cohortibus,mox urbis et militiae munia simul obeuntem.Illius propinqui et adfines honoribus augebantur;ut quisque Seianus intimus,ita ad Caesaris amicitiam validus;contra quibus infensus esset,metu ac sordibus conflictabantur.


352
Infatti in quel tempo che tutti cercavano di negare l'amicizia con Seianus,un borghese romano M.Terenzius colpevole di ciò,osò non rinnegarla,iniziando a parlare così:<Alla mia sorte forse giova di più riconoscere la colpache negarla;ma comunque vada,dichiarerò che fui amico di Seianus e che cercai la sua amicizia e che dopo averla ottenuta ne fui soddisfatto.Lo avevo visto reggere col padre il corpo dei pretoriani,poi essera a capo sia dell'amministrazione civile che militare della capitale .I suoi amici e parenti venivano ricoperti di cariche,se uno era amico di Seianus poteva aspirare ad entrare in confidenza coll'imperatore,mentre se qualcuno era suo nemico,doveva aspettarsi di scontrarsi con temibili canaglie.

353
Nec quemquam exemplo adsumo:cunctos,qui novissimi consilii expertes fuimus,meo unius discrimine defendam.Non enim Seianum Vulsiniensem,..ed Claudiae et Iuliae domus partem,quas afinitate occupaverat,tuum,Caesar,generum,tui consulatus socium,tua officia in re publica capessentem colebamus.Non est nostrum aestimare,quem supra ceteros et quibus de causis extollas;ubi summum rerum iudicium di dedere,nobis obsequii gloria relicta est.Spectamus porro quae coram habentur,cui ex te opes honores,quis plurima iuvandi nocendive potentia,quae Seiano fuisse nemo negaverit:abditos principis sensus,et si quid occultius parat,exquirere inlicitum,anceps;nec ideo adsequare.



353
Non farò esempi passati;tutti quelli che fummo estranei al complotto,difenderò a mio solo rischio.Infatti noi onoravamo non Seianus di Vulsini,ma Seianus che era divenuto parente della famiglia Claudia e Iulia,che era, Caesar,tuo genero,collega del tuo consolato,tuo vicario nel governo.Non spetta a noi giudicare quelli che promuovi sopra gli altri e perchè;gli dei ti diedero il sommo potere su tutto,a noi fu lasciato il vanto dell'obbedienza.Poi noi osserviamo i fatti che abbiamo di fronte,a chi hai dato ricchezze e incarichi,a chi un grande potere di aiutare e di nuocere,che queste prerogative siano state di Seianus nessuno potrebbe negarlo:i pensieri del principe sono un puzzle e se prepara qualche progetto in gran segreto,indagare è illegale,rischioso,e perciò non ci riusciresti.
354
Ne patres conscripti,ultimum Seiani diem,sed sedecim annos cogitaveritisEtiam Satrium atque Pomponium venerabamur,libertis quoque ac ianitoribus eius notescere pro magnifico accipiebatur.Quid ergo?Indistincta haec defensio et promisca dabitur?Immo iustis terminis dividatur.Insidiae in rem publicam,consilia caedis adversum imperatorem puniantur;de amicitia et offic..s idem finis et te,Caesar,et nos absolverit>.Constantia orationis,et quia repertus erat,qui efferret quae omnes animo agitabant,eo usque potuere,ut accusatores eius,additis quae ante deliquerant,exilio aut morte multarentur


354
Onorevoli non dovete valutare l'ultimo giorno di Seianus,ma tutti i sedici anni.Anche Satrius e Pomponius furono riveriti,era considerato molto importante essere conosciuti dai servitori e portieri di Seianus.Che dire?Farò una difesa generale e indistinta?No ,no,certamente porrò dei paletti nei giusti limiti.Così gli attentati allo stato,i tentativi di uccidere l'imperatore siano pure puniti; invece per quanto riguarda l'amicizia e gli obblighi di riconoscenza verso Seianus ,colla sua morte è finito tutto ed ciò è motivo per far assolvere te,Caesar, e noi>.Il discorso coerente nel suo svolgimento e il fatto che si fosse trovato chi esprimesse il pensiero comune fece sì che i suoi delatori,che avevano precedenti penali,fossero puniti coll'esilio o colla morte.

355
Secutae dehinc Tiberii litterae in Sex.Vistilium praetorium,quem Druso fratri percarum in cohortem suam transtulerat.Causa offensionis Vistilio fuit,seu composuerat quaedam in C.Caesarem ut impudicum,sive ficto habita fides.Atque ob id convictu principis prohibitus cum senili manu ferrum temptavisset,obligat venas;precatusque per codicillos,immiti rescripto,......resolvit.Acervatim ex eo Annius Pollio,Appius Silanus ScauroMamerco simulac Sabino Calvisio maiestatis postulantur,et Vinicianus Pollioni patri adiciebatur,clari genus atqu...idem summis honoribus.Contremuerantque patres(nam quotus quisque adfinitatis aut amicitiae tot inlustrium virorum expers erat?),ni Celsus urbanae cohortis tribunus,tum inter indices,Appium et Calvisium discrimini exeisset.Caesar Pollionis ac Viniciani Scaurique causam,ut ipse cum senatu nosceret,distulit,datis quibusdam in Scaurum tristibus notis.


355
Quindi seguì la lettura della lettera di Tiberius contro Sex.Vistilius ex pretore, carissimo compagno di Drusus,fratello di Tiberius.Il motivo di irritazione nei confronti di Vistilius era dovuto probabilmente a uno suo scritto in cui definiva Caligola uno svergognato,oppure a una cantonata presa da Tiberius.A Vistilius fu proibito di partecipare ai pranzi del principe e perciò lui tentò colle anziane mani di colpirsi con una lama,ma poi tampono' le vene aperte con una fasciatura e gli invio' una lettera di supplica ma avendo ricevuto una secca risposta,si lasciò morire.In molti dopo questo furono accusati di vilipendio al capo dello stato ossia Annius Pollio,Appius Silanus con Scaurus Mamercus insieme a Sabinus Calvisius, a Pollio venne aggiunto il figlio Vinicianus,tutti nobili di famiglia e ccon alti incarichi pubbliciGli onorevoli erano in preda alla paura(infatti quanto pochi di loro non erano amici o parenti di così tante personalità?),ma un comandante delle forze armate urbane, Celsus, una delle spie ,salvò Appius e Calvisius dalla condanna.Tiberius rimandò invece la causa di Pollio e Vinicianus e Scaurus,volendo lui stesso seguirla con i senatori,( chioso' con dei commenti aspri verso Scaurus).

356
Ne feminae quidem exsortes periculi qu...a occupandae rei publicae argui non poterant,ob lacrimas incusabantur;necataque est anus Vitia,Fufii Gemini mater,quod filii necem flevisset.Haec apud senatum;nec secus apud principem Vescularius Flaccus ac Iulius Marinus ad mortem aguntur,e vetustissimis familiar..um,Rhodum secuti et apud Capreas individui;Vescularius insidiarum in Libonem internuntius Marino participe Seianus Curtium oppresserat.Quo laetius acceptum sua exempla in consultores recidisse.Per idem tempus L.Piso pontifex,rarum in tanta claritudine,fato obiit,nullius servilis sententiae sponte auctor et,quotiens necessitas ingrueret,sapienter moderans.Patrem ei censorium fuisse memoravi;aetas ad octogesimum annum processit;decus triumphale in Thraecia meruerat.Sed praecipua ex eo gloria,quod praefectus urbi recens continuam potestatem et insolentia parendi graviorem mire temperavit.


356
Pure le donne correvano pericolo e poichè non potevano essere accusate di impadronirsi dello stato,le venivano imputate le lacrime;fu uccisa l'anziana Vitia,madre di Fufius Geminus,che aveva pianto la fine del figlio.Cio tra i senatori;anche nella corte del principe furono mandati a morte Vescularius Flaccus e Iulius Marinus,di antichissime famiglie,compagni inseparabili di Tiberius a Rhodi e a Capreae;Vescularius intermediario dell'inganno teso a Libonis,mentre Marinus era stato agente di Seianus nell'uccisione di Curtius.Qesti provvedimenti del principe furono accolti con favore perchè colpivano i suoi consulenti.In quegli stessi tempi il pontefice L.Piso,fatto raro tra le alte cariche,morì naturalmente,autore volontariamente sempre di giudizi liberi da costrizioni,e in ogni momento critico fu ragionevolmente equilibrato.Ricordai che il padre fu censore,visse fino ad ottant'anni,meritò gli onori del trionfo.Ma aquisì notevole fama come prefetto di Roma perchè seppe ricoprire con straordinaria maturità l'incarico reso ininterrotto da poco e aggravato dall'indisciplina e dall'anarchia popolare.

357
Namque antea,profectis domo regibus ac mox magistratibus,ne urbs sine imperio foret,in tempus deligebatur qui ius redderet ac subitis mederetur;feruntque ab Romulo Dentrem Romulium,post ab Tullo Hostilio Numam Marcium et ab Tarquinio Superbo Spurium Lucretium impositos.Dein consules mandabant;duratque simulacrum,quotiens ob ferias Latinas praefecitur qui consulare munus usurpet.Ceterum Augustus bellis civilibus Cilnium Maecenatem equestris ordinis cunctis apud Romam atque Italiam praeposuit.Mox rerum potitus ob magnitudinem populi ac tarda legum auxilia sumpsit e consularibus qui coerceret servitia et quod civium audacia turbidum,nisi vim temuat.Primusque Messala Corvinus eam potestatem et paucos intra dies finem accepit,quasi nescius exercendi;tum Taurus Statilius,quamquam provecta aetate,egregie toleravit;dein Piso viginti per annos pariter probatus,publico funere ex decreto senatus celebratus est.


357
Infatti dapprima,quando i re ,e poi nella repubblica ,i magistrati partivano dalla città occasionalmente si eleggeva chi amministrasse la giustizia e provvedesse all'emergenza,per non lasciare vacante il governo;si tramanda che Dentris Romulius sia stato nominato da Romulus,Numa Marcius da Tullus Hostilius e Spurius Lucretius da Tarquinius Superbus.Successivamente i consoli davano l'incarico ;ma l'immagine resta ancora oggi in occasione delle feste Latine dove si elegge chi svolga le funzioni dei consoli.Ma Augustus durante le guerre civili mise a capo di Roma e dell'Italia Cilnius Maecenas della classe borghese.Poi divenuto padrone dello stato ,per affrontare l'enorme popolazione e la lentezza dell'azione giudiziaria,scelse tra gli exconsoli chi tenesse a bada gli schiavi e i cittadini audacemente turbolenti, frenati dalla sola paura della forza.Il primo fu Messala Corvinus quasi inconsapevolmente,perchè ricevette l'incarico ma subito lo terminò;poi Taurus Statilius ,benchè anziano,si comportò egregiamente;infine Piso per venti anni fu ugualmente stimato,il suo funerale fu celebrato a spese dello stato per volere del senato.

358
Relatum inde ad patres a Quintiliano tribuno plebei de libro Sibyllae,quem Caninius Gallus quindecimvirum recipi inter ceteros eiusdem vatis et ea de re senatus consultum postulaverat.Quo per discessionem facto misit litteras Cesar,modice tribunum increpans ignarum antiqui moris ob iuventam.Gallo exprobrat,quod scientiae caerimoniarumque vetus incerto auctore ante sententiam collegii,non,ut adsolet,lecto per magistros aestimatoque carmine,apud infrequentem senatum egisset.Simul commonefecit,quia multa vana sub nomine celebri vulgabantur,sanxisse Augustum,quem intra diem ad praetorem urbanum deferrentur neque habere privatim liceret.Quod a maioribus quoque decretum erat post exustum sociali bello Capitolium,quaesitis Samo Ilio Erythris,per Africam etiam ac Siciliam et Italicas colonias carminibus Sibyllae,una seu plures fuere,datoque sacerdotibus negotio,quantum humana ope potuissent,vera discernere.Igitur tunc quoque notioni quindecimvirum is liber subicitur.


358
Quindi Quintilianus tribuno del popolo fece una relazione in senato sul libro della Sibylla,che Caninius Gallus,uno dei quindecemviri,aveva chiesto fosse riunito cogli altri della stessa profetessa , avuto il nulla osta dai senatori.Ciò fatto Tiberius mandò una lettera di moderata censura per il tribuno,giovane ed inesperto di antiche usanze;rimproverò Gallus erudito di dottrina e di cerimonie religiose che aveva trattato l'argomento davanti a pochi senatori e in mancanza di una autorevole critica dei testi, prima della votazione del collegio,invece che,come era consueto, aver fatto leggere e valutare i versi profetici da esperti in materia.Ugualmente ricordò che molte false poesie divinatorie venissero pubblicizzate sotto nome di famosi oroscopisti,che a sua volta Augustus aveva ordinato che entro un giorno queste profezie fossero portate alla magistratura urbana e che fosse vietato averle in casa.Inoltre Tiberius citò che dai progenitori era stato deciso , dopo l'incendio del Campidoglio nella guerra sociale,di ricercare poesie della Sibylla a Samus,a Ilius a Erithris,in Africa e anche in Sicilia e nelle colonie italiche,poi se una o più Sibyllae fossero state trovate,di scegliere,per quanto umanamente possibile, quelle vere in base a una revisione da parte di sacerdoti scelti allo scopo.

359
Isdem consulibus gravitate annonae iuxta seditionem ventum,multaque et plures per dies in theatro licentius efflagitata quam solitum adversum imperatorem.Quis commotus incusavit magistratus patresque,quod non publica auctoritate populum coercuissent,addiditque quibus e provinciis et quanto maiorem quam Augustus rei frumentariae copiam advectaret.Ita castigandae plebi compositum senatus consultum prisca severitate,neque segnius consules edixere.Silentium ipsius non civile,ut crediderat,sed in superbiam aciipiebatur.Fine anni Geminius,Celsus,Pompeius equites Romani,cecidere coniurationis crimine,ex quis Geminius prodigentia opum ac mollitia vitae amicus Seiano,nihil ad serium.




359
Sotto gli stessi consoli si corse quasi il rischio di una sollevazione per l'elevato prezzo del grano e per svariati giorni ci furono molte critiche in teatro rivolte all'imperatore più insistenti del solito.Lui sdegnato incolpò magistrati e senatori di non aver represso il popolo con provvedimenti di ordine pubblico,e aggiunse il numero di province da cui aveva fatto venire il grano ,in maggior quantità inoltre rispetto agli interventi di Augustus.Così fu emanato un decreto legge ,di antica severità,del senato per punire la massa ,e con pari urgenza i consoli legiferarono.Il silenzio di Tiberius non fu considerato un atto politico,come lui aveva creduto ,ma un'atteggiamento superbo.Alla fine dell'anno Geminius,Celsus,Pompeius esponenti della borghesia Romana,caddero sotto l'imputazione di congiura,di loro Geminius era uno spendaccione e un debosciato amico di Seianus,niente di serio a carico.
360
Et Iulius Celsus tribunus in vinclis laxatam catenam et circumdatam in diversum tendens suam ipse cervicem perfregit.At Rubrio Fabato,tamquam desperatis rebus Romanis Parthorum ad misericordiam fugeret,custodes additi.Sane is repertus apud fretum Siciliae retractusque per centurionem nullas probabiles causas longinquae peregrinationis adferebat;mansit tamen incolumis,oblivione magis quam clementia.


360
Invece Iulius Celsus,un tribuno, in carcere si strangolò mettendosi la catena allentata intorno al collo e muovendola in senso opposto.Rubruius Fabatus,che avendo perso ogni speranza nella giustizia Romana stava fuggendo per chiedere asilo ai Parthi,fu posto agli arresti domiciliari.Veramente fu rintracciato vicino allo stretto di Sicilia e riportato indietro da un centurione,ma lui non seppe dare alcuna plausibile spiegazione del lungo tragitto;tuttavia rimase in vita,più per dimenticanza che per misericordia.

 
Torna ai contenuti | Torna al menu