capitoli 181-240 - Annali di Tacito - Traduzione in italiano

Vai ai contenuti

Menu principale:

capitoli 181-240

181
Eaque res agitata rumoribus,ut in agmine atque itinere crebro se militibus ostentavisset.Ab Narnia,vitandae suspicionis an quia pavidis consilia in incerto sunt,Nare ac mox Tiberi devectus auxit vulgi iras,quia navem tumulo Caesarum adpulerat dieque et ripa frequenti magno clientium agmine ipse,feminarum comitatu Plancina et vultu alacres incessere.Fuit inter inritamenta invidiae domus foro imminens festa ornatu conviviumque et epulae;et celebritate loci nihil occultum.

181
E molto discusssioni per il fatto che Piso frequentemente si fosse mostrato durante il viaggio ai soldati.Da Narnia per evitare sospetti o perché l’indecisione governa il timoroso, Piso scese in barca il Nar e il Tiber ma accrebbe l’irritazione della gente poiché attraccò di giorno alla tomba dei Caesari e sulla frequentata sponda lui stesso con una grande massa di sostenitori,Plancina con un seguito di donne, s’incamminarono allegri in viso. Motivi di impopolarità furono l’abitazione situata vicino al foro addobbata a festa , la comitiva e il party,e il modo indiscreto, a causa del posto frequentato.
182
Postera die Fulcinius Trio Pisonem apud consules postulavit.Contra Vitellius ac Veranius ceterique Germanici comitati tendebant;nullas esse partes Trioni;neque se accusatores,sed rerum indices et testes mandata Germanici perlaturos.Ille dimissa eius causae delatione,ut priorem vitam accusaret obtinuit,petitumque est a principe cognitionem exciperet.Quod ne reus quidem abnuebat,studia populi et patrum metuens;contra Tiberium spernendis rumoribus validum et conscientiae matris innexum esse;veraque aut in deterius credita iudice ab uno facilius discerni,odium et invidiam apud multos valere.Haud fallebat Tiberium moles cognitionis quaque ipse fama distraheretur.Igitur paucis familiarium adhibitis minas accusantium et hinc preces audit integramque causam ad senatum remittit.


182
Il giorno dopo Fulcinius Trio querelò Piso.Vitellius e Veranio e gli altri compagni di Germanicus si opposero;-Trio non aveva parte in causa e loro stessi non avevano il ruolo di accusatori,ma avrebbero relazionato sui fatti e testimoniato le volontà di Germanicus-.Quello lasciata cadere l’imputazione,ottenne di poter mettere sotto accusa Piso per fatti precedenti e al principe fu chiesto di assumere l’inchiesta. Neanche l’imputato si opponeva a ciò,avendo timore dello zio e del fanatismo popolare e pensando d’altra parte che Tiberius avesse la forza per tacitare il gossip ed fosse conscio dei disegni della madre e che la verità o le calunnie fossero distinte meglio da un unico giudice,perché molte persone si fanno guidare dall’odio e dal rancore.Il principe era consapevole della difficoltà dell’istruttoria e di quale cattiva fama godesse.Quindi Tiberius alla presenza di pochi collaboratori, sentì le minacce degli accusatori e dall’altra parte le preghiere poi trasmise tutti gli atti processuali al senato.
183
Atque interim Drusus rediens Illyrico,quamquam patres censuissent ob receptum Maroboduum et res priore aestate gestas ut ovans iniret,prolato honore urbem intravit.Post quae reo L.Arruntium,P.Vinicium,Asinium Gallum,Aeserninum Marcellum,Sex.Pompeium patronos petenti iisque diversa excusantibus M.Lepidus et L.Piso et Livineius Regulus adfuere,arrecta omni civitate,quanta fides amicis Germanici,quae fiducia reo;satin cohiberet ac premeret sensus suos Tiberius…haud alias intentior populus plus sibi in principem occultae vocis aut suspicacis silentii permisit


183
Intanto Drusus di ritorno dall’Illyricus,benché i senatori avessero stabilito che entrasse coll’onore della sfilata,( per aver catturato Maroboduus e per le imprese dell’anno prima),rimandato il prestigioso conferimento,entrò a Roma.Dopo di ciò gli avvocati M.Lepidus e L.Piso e Livineius Regulus assunsero la difesa dell’imputato,il quale però aveva richiesto L.Arruntius,P.Vinicius,Asinus Gallus,Aesernimus Marcellus,Sex.Pompeius,ma questi si erano rifiutati con diverse scuse.Tutta la cittadinanza attenta a valutare quanta lealtà gli amici di Germanicus mostrassero,quale sicurezza l’imputato mostrasse,e se Tiberius sapesse a sufficienza mascherare e reprimere i suoi sentimenti… il popolo mai prima così vigile , non emise contro il principe più di un sotterraneo vociare o di un ambiguo silenzio.

184
Die senatus Caesar orazione habuit meditato temperamento.Patris sui legatum atque amicum Pisonem fuisse adiutoremque Germanico datum a se auctore senatu rebus apud Orientem administrandis.Illic contumacia et certaminibus asperasset iuvenem exituque eius laetatus esset an scelere exstinxisset,integris animis diiudicandum.<Nam si legatus officii terminos,obsequium erga imperatorem exuit eiusdemque morte et luctu meo laetatus est,odero seponamque a domo mea et privatas inimicitias no…vi principis ulciscar;sin facinus in cuiuscumque mortalium nece vindicandum detegitur,vos vero et liberos Germanici et nos parentes iustis solaciis adficite.Simulque illud reputate,turbide et seditiose tractaverit exercitus Piso,quaesita sint per ambitionem studia militum,armis repetita provincia,an falsa haec in maius vulgaverint accusatores.


184
Nella seduta del senato il Caesar tenne un discorso riflessivo e moderato.-Piso era stato ministro e amico di suo padre e assegnato come aiutante a Germanico con decreto parlamentare per governare l’Oriente.Bisognava giudicare con obiettività se lì avesse irritato il giovane con atteggiamenti arroganti e con contese e se si fosse allietato della sua fine oppure se fosse stato colpevolmente responsabile della sua morte.<infatti se il ministro avesse travalicato i limiti del suo incarico,l’ossequio dovuto al suo comandante e avesse gioito del mio cordoglio,lo odierò e lo allontanerò dalla mia casa e vendicherò l’inimicizia personale senza usare le prerogative del governo;ma se accerterete il delitto che deve essere punito colla morte di chiunque sia,voi in verità con giusti provvedimenti dovrete confortare e i figli di Germanicus e noi genitori.
Contemporaneamente ponderate se Piso abbia guidato l’esercito in modo equivoco e sedizioso,se abbia cercato la simpatia dei soldati per populismo,se abbia reclamato la provincia colle armi,oppure se false queste accuse siano state diffuse ingigantite dagli accusatori.

185
Quorum ego nimis studiis iure suscenseo.Nam quo pertinuit nudare corpus et contrectandum vulgi oculis permittere differrique etiam per externos,tamquam veneno interceptus esset,si incerta adhuc ista et scrutanda sunt?Defleo equidem filium meum semperque defleo;sed neque reum prohibeo quo minus cuncta proferat,quibus innocentia eius sublevari aut,si qua fuit iniquitas Germanici coargui possit,vosque oro ne,quia dolori meo causa conexa est,obiecta crimina pro adprobatis accipiatis.Si quos propinquus sanguis aut fides sua patronos dedit,quantum quisque eloquentis et cura valet,iuvate periclitantem.Ad eundem laborem,eandem constantiam accusatores hortor.Id solum Germanico super leges praestiterimus,quod in curia potius quam in foro,apud senatum quam apud iudices de morte eius anquiritur:cetera pari modestia tractentur.Nemo Drusi lacrimas,nemo maestitiam meam spectet,nec si qua in nos adversa finguntur>.


185
L’eccessivo zelo di questi mi irrita,infatti che senso ha avuto spogliare il corpo di Germanicus e permettere a tutta la gente di scrutarlo e di propagandare anche all’estero che era stato ucciso col veleno,se questa notizia è ancora dubbia e deve essere confermata?Senza dubbio piango mio figlio e sempre lo piangerò;ma non vieto all’imputato di presentare tutte le prove colle quali possa dimostrare la sua innocenza oppure possa evidenziare una eventuale ingiustizia di Germanicus,e prego voi di non prendere le accuse per prove certe per il fatto che la questione è legata indissolubilmente al mio dolore. Voi che avete assuto la difesa se pure per parentela o amicizia, scagionate l’imputato ognuno con quanta più eloquenza e diligenza potete.
Esorto allo stesso impegno,alla medesima perseveranza gli accusatori.Solamente questo privilegio concedemmo a Germanicus sopra le leggi,che il processo sulla sua morte si tenga nella curia piuttosto che nel foro,presso il senato piuttosto che presso i giudici.Tutto il resto sarà trattato con uguale moderazione.Nessuno tenga conto delle lacrime di Drusus,della mia tristezza,nè se viene riportata qualche maldicenza verso di noi.

186
Exim biduum criminibus obiciendis statuitur utque sex dierum spatio interiecto reus per triduum defenderetur.Tum Fulcinius vetera et inania orditur,ambitiose avareque habitam Hispaniam;quod neque convictum noxae reo,si recentia purgaret,neque defensum absolutioni erat,si teneretur maioribus flagitiis.Post que..Servaeus et Veranius et Vitellius consimili studio,et multa eloquentia Vitellius,obiecere odio Germanici et rerum novarium studio Pisonem vulgus militum per licentiam et sociorum iniurias eo usque conrupisse,ut parens legionum a deterrimis appellaretur;contra in optimum quemque,maxime in comites et amicos Germanici saevisse;postremo ipsum devotionibus et veneno peremisse;sacra hinc et immolationes nefandas ipsius atque Plancinae,petitam armis rem publicam utque reus agi posset,acie victum.


186
Quindi furono assegnati due giorni per esporre le accuse e ,trascorso un lasso di tempo di sei giorni,tre giorni all’imputato per la difesa .Allora Fulcinius sciorinò addebiti datati e inutili(che aveva governato l’Hispania con imbrogli e avidità),perchè quand’anche condannato non sarebbe stato danneggiato , se veniva assolto dagli ultimi crimini,invece quand’anche fosse stato prosciolto non si sarebbe potuto considerare assolto se era colpevole di più grandi crimini.
Dopo di ciò Servaeus e Veranius e Vitellius con uguale passione,e Vitellius con molta espressività,accusarono Piso:
di aver provocato l’odio di Germanicus e di aver viziato i soldati, assecondando l’indisciplina e le ingiustizie verso gli alleati, per desiderio di mutamenti politici, a tal punto da essere definito padre dell’esercito da tutti i cialtroni,
di contro si era accanito su tutti i galantuomini,soprattutto se compagni e amici di Germanicus,
infine di aver eliminato Germanicus con fatture e col veleno;
da qui maledizioni e diabolici sacrifici da parte di lui stesso e di Plancina,
che aveva impugnato le armi contro lo stato e che per poterlo processare,era stato vinto in battaglia.

187
Defensio in ceteris trepidavit;nam neque ambitionem militarem neque provinciam pessimo cui… obnoxiam,ne contumelias quidem adversum imperatorem infitiari poterat:solum veneni crimen visus est diluisse,quod ne accusatores quidem satis firmabant,in convivio Germanici,cum super eum Piso discumberet,infectos manibus eius cibos arguentes.Quippe absurdum videbatur inter aliena servitia et tot adstantium visu,ipso Germanico coram,id ausum;offerebatque familiam reus et ministros in tormenta flagitabat.Sed iudices per diversa implacabiles erant.Caesar ob bellum provinciae inlatum,senatus numquam satis credito sine fraude Germanicum interisse…….Scripsissent expostulantes,quod haud minus Tiberius quam Piso abnuere.Simul populi ante curiam voces audiebantur;non temperaturos manibus,si patrum sententias evasisset.Effigiesque Pisonis traxerant in Gemonias ac divellebant,ni iussu principis protectae repositaeque forent.Igitur inditus lecticae et a tribuno praetoriae cohortis deductus est,vario rumore,custos saluti an mortis exactor sequeretur.


187
Gli avvocati difensori furono in affanno su tutto il resto(infatti non potèrono confutare né il rilassamento militare né che la provincia fosse in balia di ogni delinquente,neanche gli insulti contro il supremo comandante),solamente l’imputazione di veneficio sembrò svilirsi,poiché neanche gli accusatori dimostravano sufficiente certezza quando imputavano a Piso,in un pranzo offerto da Germanicus, di avergli passato con le mani vivande avvelenate, essendo sdraiato sopra di lui.Infatti sembrò assurdo che avesse osato ciò tra servi estranei e di fronte a tanti ospiti;inoltre l’imputato invitò con insistenza a interrogare sotto tortura i servi e i domestici.Ma i giudici furono irremovibili per diverse ragioni.Il Caesar per la guerra introdotta nella provincia,il senato mai abbastanza convinto del decesso naturale di Germanicus……scripsissent expostulantes,poiché Piso non meno di Tiberius avevano negato.
Nello stesso tempo grida di popolo erano sentite davanti al senato,che sarebbero ricorsi alle mani se Tiberius avesse disatteso il giudizio dei senatori.Le statue di Piso erano state trascinate alle Gemoniae e sarebbero state spezzate se il principe non avesse ordinato di proteggerle e di ricollocarle.
Infine Piso fu posto sulla lettiga e portato via da un ufficiale delle guardie del pretorio,l’opinione pubblica indecisa se l’incaricato fosse garante della salvezza o il killer.

188
Eadem Plancinae invidia,maior gratia;eoque ambiguum habebatur,quantum Caesari in eam liceret.Atque ipsa,donec mediae Pisoni spes,sociam se cuiuscumque fortunae et,si ita ferret,comitem exitii promittebat;ut secretis Augustae precibus veniam obtinuit,paulatim segregari a marito,dividere defensionem coepit.Quod reus postquam sibi exitiabile intellegit,an adhuc experiretur dubitans,hortantibus filiis durat mentem senatumque rursum ingreditur;redintegratamque accusationem,infensas patrum voces,adversa et saeva cuncta perpessus,nullo magis exterritus est quam quod Tiberium sine miseratione,sine ira,obstinatum clausumque vidit,ne quo adfectu perrumperetur.Relatus domum,tamquam defensionem in posterum meditaretur,pauca conscribit obsignatque et liberto tradit;tum solita curando corpori exsequitur.Dein multam post noctem,egressa cubiculo uxore,operiri fores iussit;et coepta luce perfosso iugulo,iacente humi gladio,repertus est.


188
L’antipatia per Plancina uguale,maggiore la disponibilità al perdono,e quindi era incerto quanta libertà d’azione avesse Tiberius nei confronti di lei.Lei stessa,finchè le speranze di Piso erano vive.prometteva di essergli compagna di qualsiasi sorte e se così doveva essere,collega nella rovina;come conseguì il perdono grazie a segrete preghiere dell’Augusta,iniziò piano piano ad allontanarsi dal marito,a difendersi separatamente.L’imputato dopo che capì che ciò era fatale per lui,o volendo tentare ancora,su pressione dei figli,si fece forza e di nuovo entrò nel senato,pur sopportando la riproposizione dell’accusa,le voci ostili degli onorevoli,la generale avversione e cattiveria,nulla lo atterrì più del fatto che vide Tiberius senza compassione,senza rabbia,irremovibile e inaccessibile per non farsi vincere da alcun sentimento.
Piso ritornò a casa,come se meditasse la difesa per il futuro,lasciò uno scritto,lo sigillò e lo consegnò al segretario;poi eseguì le solite cure del corpo.Infine a tarda notte,uscita la moglie dalla camera da letto,ordinò di chiudere le porte,all’alba fu trovato sgozzato,la spada posata per terra.

189
Audire me memini ex senioribus visum saepius inter manus Pisonis libellum,quem ipse non vulgaverit;sed amicos eius dictitavisse litteras Tiberii et mandata in Germanicum contineri,ac destinatum promere apud patres principemque arguere,ni elusus a Seiano per vana promissa foret;nec illum sponte exstinctum,verum immisso percussore.Quorum neutrum adseveraverim;neque tamen occulere debui narratum ab iis,qui nostram ad iuventam duraverunt.Caesar flexo in maestitiam ore suam invidiam tali morte quaesitam apud senatum……….crebrisque interrogationibus exquirit,qualem Piso diem supremum noctemque exegisset.Atque illo pleraque sapiente,quaedam inconsultius respondente recitat codicillos a Pisone in hunc ferme modum compositos:


189
Io sentii dire dai vecchi che era stato visto spesso un libricino tra le mani di Piso,che lui stesso non aveva reso pubblico;ma che i suoi amici avevano raccontato spesso che contenesse la lettera di Tiberius e gli ordini contro Germanicus,ed affermavano che Piso lo avrebbe letto davanti ai senatori e al principe se non fosse stato turlupinato con sterili promesse da Seaianus;inoltre dicevano che non si era suicidato,ma ucciso da un killer.Io non oserei credere a nessuna delle due versioni,né tuttavia ho dovuto tener nascosto la testimonianza di quelli che nella nostra giovinezza sopravvivevano.
Tiberius triste in viso chiese della sua impopolarita che aveva acquisita con tale morte presso i senatori e con frequenti domande come Piso avesse passato l’ultimo giorno e l’ultima notte.
Poiché quello rispose per lo più con saggezza,alcune volte in modo avventato Tiberius si mise a leggere un biglietto di Piso composto all’incirca così:

190
<Conspiratione inimicorum et invidia falsi criminis oppressus,quatenus veritati et innocentiae meae nusquam locus est,deos immortales testor vixisse me,Caesar,cum fide adversum te neque alia in matrem tuam pietate;vosque oro liberis meis consulatis,ex quibus Cn.Piso qualicumque fortunae meae non est adiunctus,cum omne hoc tempus in urbe egerit,M.Piso repetere Syriam dehortatus est.Atque utinam ego potius filio iuveni quam ille patri seni cessisset.Eo impensius precor ne meae pravitatis poenas innoxius luat.Per quinque et quadraginta annorum obsequium,per collegium consolatus,quondam divo Augusto parenti tuo probatus et tibi amicus nec quicquam post haec rogaturus salutem infelicis filii rogo>.De Plancina nihil addidit>.


190
<Schiacciato da una congiura di nemici e da una falsa e impopolare imputazione,poiché non ho alcuna possibilità di far valere la verità e la mia innocenza,chiamo a testimoni gli dei immortali che io vissi,Tiberius,essendoti fedele , né con diverso sentimento verso tua madre;ora onorevoli vi prego di provvedere ai miei figli,dei quali Cn.Piso non è legato alla mia qualsivoglia sorte ,poiché passò tutto questo tempo in città e M.Piso mi dissuase dal rivendicare la Syria.Ah se io avessi dato ascolto al giovane figlio più di quanto lui al vecchio padre!Perciò tanto più calorosamente vi supplico che innocente non subisca la punizione dei miei errori.Io per quarantacinque anni ligio al dovere,collega di consolato,tuo amico e stimato allora dal divino Augustus,tuo padre,ti chiedo né dopo di cio mai più sarò importuno, di risparmiare lo sfortunato mio figlio>.Niente aggiunse su Plancina.

191
Post quae Tiberius adulescentem crimine civilis belli purgavit,patris quippe iussa,nec potuisse filium detrectare,simul nobilitatem domus,etiam ipsius quoquo modo meriti gravem casum miseratus.Pro Plancina cum pudore et flagitio disseruit,matris preces obtendens,in quam optimi cuiusque secreti questus magis ardescebant.Id ergo fas aviae,interfectricem nepotis aspicere adloqui,eripere senatui.Quod pro omnibus civibus leges obtineant,uni Germanico non contigisse.Vitelli et Verani voce defletum Caesarem,ab imperatore et Augusta defensam Plancinam.Proinde venena et artes tam feliciter expertas verteret in Agrippinam, in liberos eius,egregiamque aviam ac patruum sanguine miserrimae domus exsatiaret.Biduum super hac imagine cognitionis absumptum urgente Tiberio liberos Pisonis matrem uti tuerentur.Et cum accusatores ac testes certatim perorarent respondente nullo,miseratio quam invidia augebatur.Primus sententiam rogatus Aurelius Costa consul(nam referente Caesare magistratus eo etiam munere fungebantur)nomen Pisonis radendum fastis censuit,partem bonorum publicandam,pars ut Cn.Pisoni filio concederetur isque praenomen mutaret;M.Piso exuta dignitate et accepto quinquagies sestertio in decem annos relega..tur,concessa Plancinae incolumitate ob preces Augustae.


191
Dopo di ciò Tiberius,impietosito e dalla nobiltà del casato e anche dalla infelice sorte del giovane comunque sia meritata, assolse lo stesso dal crimine di guerra civile,poiché comandato dal padre e come figlio non avrebbe potuto disobbedire.In favore di Plancina dissertò con infamia e disonore,proponendo le suppliche della madre,contro la quale gli onorevoli vieppiù si scaldavano con rimproveri sgorganti dal proprio intimo.<Ecco ,singolare il concetto di parentela da parte della nonna,che guardi e parli coll’assassina del nipote,che la sottragga al senato;ciò che le leggi riescono ad ottenere nei confronti di ogni cittadino,solamente per Germanicus non era valso;Vitellius e Veranius avevano pianto Germanicus,l’imperatore e l’Augusta avevano difeso Plancina;infine i veleni e gli artifici imparati così bene da Plancina per usarli contro Agrippina,i suoi figli,e per soddisfare l’esimia nonna e lo zio col sangue della sventuratissima casata>.
Tiberius sollecitò i figli di Piso perché difendessero la madre e furono stabiliti due giorni per questa parvenza di inchiesta,e poiché accusatori e testimoni a gara parlavano senza che nessuno rispondesse,la pietà iniziò a prendere il sopravvento sulla ostilità.
Interrogato per primo il console Aurelius Costa(infatti essendo relatore Tiberius la carica comportava anche questo impegno) sentenziò che il nome di Piso doveva essere cancellato dal calendario ufficiale ,parte delle proprietà dovevano essere confiscate,parte fossero concesse al figlio Cn.Piso e che questo cambiasse il prenome,invece M.Piso declassato e ,dotato di cinquantamila sesterzi, fosse confinato per dieci anni.
Plancina assolta per intercessione dell’Augusta.

192
Multa ex ea sententia mitigata sunt a principe; ne nomen Pisonis fastis eximeretur,quando M.Antonii,qui bellum patriae fecisset,Iulii Antonii,qui domum Augusti violasset,manerent;et M.Pisonem ignominiae exemit concessitque ei paterna bona,satis firmus,ut saepe memoravi,adversum pecuniam et tum pudore absolutae Plancinae placabilior.Atque idem cum Valerius Messalinus signum aureum in aede Martis Ultoris,Caecina Severus aram ultioni… statuendam censuissent,prohibuit,ob externas ea victoria… sacrari dictitans,domestica mala tristizia operienda.Addiderat Messalinus Tiberio et Augustae et Antoniae et Agrippinae Drusoque ob vindictam Germanici grates agendas omiseratque Claudii mentionem.Et Messalinum quidem L.Asprenas senatu coram percunctatus est an prudens praeterisset;ac tum demum nomen Claudii ad scriptum est.Mihi,quanto plura recentium seu veterum revolvo,tanto magis ludibria rerum mortalium cunctis in negotiis observantur.Quippe fama spe venerazione potius omnes destinabantur imperio quam quem futurum principem fortuna in occulto tenebat.



192
Molte di queste richieste furono ammorbidite dal principe;infatti disse che non si doveva cancellare il nome di Piso dal calendario ufficiale quando erano rimasti i nomi di M.Antonius che aveva fatto la guerra alla patria,di Iulius Antonius che aveva oltraggiato la famiglia di Augustus;inoltre non declassò M.Piso e gli concesse i beni paterni,Tiberius non era avido di soldi ,come spesso ricordai,e vergognoso allora per l’assoluzione di Plancina fu assai indulgente.Poi lui stesso ,poichèValerius Messalinus aveva proposto una statua d’oro nella chiesa di Mars vendicatore,Caecina Severus un altare alla vendetta,li stoppò ripetendo spesso che con quegli onori si consacravano le vittorie sugli stranieri,mentre le disgrazie interne dovevano essere celate nella malinconia.
Messalinus aveva aggiunto che bisognava ringraziare Tiberius,l’Augusta,Antonia,Agrippina e Drusus per la vendetta di Germanicus e aveva tralasciato di accennare a Claudius,e proprio L.Asprenas domandò a Messalinus davanti ai senatori se lo avesse omesso di proposito,e allora soltanto il nome di Claudius fu aggiunto.
Io,quanto più medito sul passato o sul presente,tanto più rilevo aspetti capricciosi della natura mortale in tutte le occupazioni .Poichè per notorietà speranza rispetto tutti erano destinati al governo più di colui che la sorte custodiva di nascosto come futuro imperatore.
193
Paucis post diebus Caesar auctor senatui fuit Vitellio atque Veranio et Servaeo sacerdotia tribuendi;Fulcinio suffragium ad honores pollicitus monuit,ne facundiam violentia praecipitaret.Is finis fuit ulciscenda Germanici morte,non modo apud illos homines qui tum agebant,etiam secutis temporibus vario rumore iactata.Adeo maxima quaeque ambigua sunt,dum alii quoquo modo audita pro compertis habent,alii vera in contrarium vertunt,et gliscit utrumque posteritate.At Drusus urbe egressus repetendis auspiciis,mox ovans introiit.Paucosque post dies Vipsania mater eius excessit,una omnium Agrippae liberorum miti obitu:nam ceteros manifestum ferro vel creditum est veneno aut fame exstinctos.


193
Dopo pochi giorni Tiberius propose ai senatori di attribuire la carica sacerdotale a Veranius e a Servaeus;promesso a Fulginius il voto per gli incarichi governativi , lo esortò a moderare i termini della sua l’eloquenza .Questa fu la fine della vendetta della morte di Germanicus,raccontata con opposte testimonianze non solo da quelle persone che vivevano allora,ma anche negli anni a venire; certamente tutti i più importanti avvenimenti sono dubbii, perché alcuni uomini prendono per vere le parole in qualsiasi modo udite,altri girano la verità al contrario e entrambe le versioni pigliano forza col passar del tempo.
Ma Drusus uscito dalla città per riprendere gli auspicii poi rientrò sfilando in parata.Pochi giorni dopo Vipsania sua madre morì,unica di tutti i figli di Agrippa a morire tranquillamente;infatti è palese che tutti gli altri perirono di spada o si sospettò di veleno o di fame.

194
Eodem anno Tacfarinas,quem priore aestate pulsum a Camillo memoravi,bellum in Africa renovat,vagis primum populationibus et ob pernicitatem inultis,dein vicos exscindere,trahere graves praedas;postremo haud procul Pagyda flumine cohortem Romanam circumsedit.Praeerat castello Decrius impiger manu,exercitus militia et illam obsidionem flagitii ratus.Is cohortatus milites,ut copiam pugnae in aperto faceret,aciem pro castris instruit.Primoque impetu pulsa cohorte promptus inter tela occursat fugientibus,increpat signiferos,quod inco.ditis aut desertoribus miles Romanus terga daret;simul excepta vulnera et,quamquam transfosso oculo,adversum os in hostem intendit;neque proelium omisit,donec desertus suis caderet.



194
Lo stesso anno Tacfarinas,di cui ho ricordato la sconfitta l’estate precedente ad opera di Camillo,riprese la guerra in Africa,dapprima con devastazioni sparse e rapide e perciò impunite ,poi devastò paesi,portò via pesanti bottini,infine non lontano dal fiume Pagyda circondò il contingente romano.Comandava la base militare Decrius svelto di mano,militare esperto e convinto che quell’assedio fosse un’onta.Lui dopo aver esortato i soldati a fare lo scontro decisivo all’aperto,schiera i soldati di fronte alla base.Al primo attacco sbaragliati i soldati Decrius con coraggio fronteggiò sotto il tiro nemico i fuggitivi ,sgridò gli alfieri,poiché i soldati Romani fuggivano di fronte a nemici senza addestramento o disertori;intanto ferito e benché coll’occhio perforato,assalì i nemici frontalmente,né smise di combattere finchè cadde abbandonato dai suoi.
195
Quae postquam L.Apronio(nam Camillo successerat) comperta,magis dedecore suorum quam gloria hostis anxius,raro ea tempestate et e vetere memoria facinore decimum quemque ignominiosae cohortis sorte ducato fusti necat.Tantumque severitate profectum,ut vexillum veteranorum,non amplius quingenti numero,easdem Tacfarinatis copias praesidium,cui Thala nomen,adgressas fuderint.Quo proelio Rufus Helvius gregarius miles servati civis decus rettulit donatusque est ab Apronio torquibus et hasta.Caesar addidit civicam coronam,quod non eam quoque Apronius iure proconsulis tribuisset,questus magis quam offensus.Sed Tacfarinas perculsis Numidis et obsidia aspernantibus spargit bellum,ubi instaretur cedens ac rursum in terga remeans.Et dum ea ratio barbaro fuit,inritum fessumque Romanum impune ludificabatur;postquam deflexit ad maritimos locos…inligatus praeda stativis castris adhaerebat,missu patris Apronius Caesianus cum equite et cohortibus auxiliariis,quis velocissimos legionum addiderat,prosperam adversum Numidas pugnam facit pellitque in deserta.


195
Appena saputo ciò L.Apronius(infatti era subentrato a Camillus),inquieto più per il disonore dei suoi che per la gloria del nemico,fece uccidere a bastonate, estratto a sorte, un soldato ogni dieci del disonorato reparto,una punizione rara e degli antichi tempi.Tanto la severità giovò che il plotone dei veterani,non più di cinquecento uomini,sbaragliò le stesse forze di Tacfarinas che assediavano la fortezza che si chiama Thala.In questa guerra il soldato semplice Rufus Helvius si onorò della salvezza di un cittadino e fu premiato da Apronius con le collane e la lancia.Tiberius aggiunse la corona civica(dispiaciuto più che irritato che Apronius non gli avesse dato con le sue prerogative proconsolare anche quella).
Ma Tacfarinas, con i Numidi fuggitivi e intenzionati a schivare gli assedi, continuò a combattere con atti di guerriglia,fuggendo quando era pressato e di nuovo tornando ad attaccare alle spalle.Finchè lo straniero ebbe questa condotta di guerra, si fece beffa impunemente dei faticosi e improduttivi inseguimenti dei Romani;
dopochè piegò verso la zona costiera , impacciato dal bottino, si mise a stazionare in una base militare,allora Apronius Caesanius ,su comando del padre,con la cavalleria e i contingenti alleati,ai quali aveva aggiunto i legionari più veloci,combattè con successo contro i Numidi e li cacciò nel deserto.

196
At Romae Lepida,cui super Aemiliorum decus L.Sulla et Cn.Pompeius proavi erant,defertur simula visse partum ex P.Quirinio divite atque orbo;adiciebantur adulteria venena quaesitumque per Chaldaeos in domum Caesaris,defendente ream Manio Lepido fratre.Quirinius post dictum repudium adhuc infensus quamvis infami ac nocenti miserationem addiderat.Haud facile quis dispexerit illa in cognizione mentem principis:adeo vertit ac miscuit irae et clementiae signa.Deprecatus primo senatum,ne maiestatis crimina tractarentur,mox M.Servilium e consularibus aliosque testes inlexit ad prof..enda quae velut reicere voluerat.Idemque servos Lepidae,cum militari custodia haberentur,transtulit ad consules neque per tormenta interrogari passus est d..iis,quae ad domum suam pertinerent.Exemit etiam Drusum consulem designatum dicendae primo loco sententiae;quod alii civile rebantur,ne ceteris adsentiendi necessitas fieret,quidam ad saevitiam trahebant:neque enim cessurum nisi damnandi officio.


196

Ma a Roma Lepida nobildonna degli Aemilii che aveva inoltre come antenati L.Sulla e Cn.Pompeius,fu denunciata per aver finto di essere stata messa incinta dal ricco e senza figli P.Quirinius;inoltre le si imputavano adulterii,veleni,richieste di oroscopi ai Chaldei sulla famiglia imperiale- difendeva l’imputata il fratello Manius Lepidus-.Quirinus dopo aver divorziato ancora adirato aveva provocato un senso di pietà verso la quanto vuoi screditata e colpevole Lepida.Con difficoltà uno potrebbe scrutare la mente del principe in questa causa:talmente cambiò e mescolò i segni di rabbia e umanità.
Dopo aver pregato dapprima che il senato non trattasse l’accusa di attentato allo stato,poi invece scelse l’ex console M.Servilius e altri testi perché testimoniassero su ciò che prima aveva voluto quasi rigettare.Sempre Tiberius affidò ai consoli i servi di Lepida,tenuti sotto sorveglianza militare,né permise che fossero interrogati sotto tortura su questioni inerenti se stesso.Esentò Drusus dal compito di dare per primo la sentenza;ciò che alcuni consideravano come segno di civiltà,infatti così tutti gli altri non erano condizionati ad acconsentite,qualcun’altro invece considerava ciò un segnale di severità;nè infatti Drusus avrebbe ceduto se non perché la condanna obbligata.

197
Lepida ludorum diebus,qui cognitionem intervenerant,theatrum cum claris feminis ingressa,lamentazione flebile maiores suos ciens ipsumque Pompeium cuius ea monimenta et adstantes imagines visebantur,tantum misericordia.. permovit,ut effusi in lacrimas saeva et detestanda Quirinio clamitarent,cuius senectae atque orbitati et obscurissimae domui destinata quondam uxor L.Caesari ac divo Augusto nurus dederetur.Dein tormentis servorum patefacta sunt flagitia…tumque in sententiam Rubelli Blandi,a quo aqua atque igni arcebatur.Huic Drusus adsensit,quamquam alii mitius censuissent.Mox Scauro,qui filiam ex ea genuerat,datum,ne bona publicarentur.Tum demum aperuit Tiberius compertum sibi etiam ex P.Quirini servis veneno eum a Lepida petitum.


197
Lepida nei giorni della festa ,durante i quali l’attività giudiziaria era sospesa,entrata nel teatro con delle nobildonne,piangendo sommessamente e chiamando i suoi antenati e lo stesso Pompeus di cui si vedevano quell’edificio e le statue,provocò tale pietà che la gente lanciava tra i pianti parole dure e maledizioni verso Quirinus,alla cui vecchiaia senza figli e alla cui mediocrissima casa era stata data lei, un tempo promessa in moglie a L.Caesar e nuora al divino Augustus .Insomma le imputazioni furono confermate dagli schiavi sotto tortura e si arrivò alla sentenza di Rubellus Blandus,colla quale si chiedeva che venisse esiliata.Drusus appoggiò tale condanna,benché altri fossero stati più miti nella richiesta di pena.Poi fu concesso a Scaurus,che aveva avuto una figlia da lei, che i beni non fossero confiscati.Solo allora Tiberius rivelò di aver appurato dagli schiavi di P.Quirino che Lepida aveva cercato di avvelenare il marito.

198
Inlustrium domuum adversa(etenim haud multum distanti tempore Calpurnii Pisonem,Aemilii Lepidam amiserant)solacio adfecit D.Silanus Iuniae familiae redditus.Casum eius paucis repetam.Ut valida divo Augusto in rem publicam fortuna,ita domi improspera fuit ob impudicitiam filiae ac neptis,quas urbe depulit adulterosque earum morte aut fuga punivit.Nam culpam inter viros ac feminas vulgatam gravi nomine laesarum religionum ac violatae maiestatis appellando clementiam maiorum suasque ipse leges egrediebatur.Sed aliorum exitus,simul cetera illius aetatis memorabo,si effectis in quae tetendi plures ad curas vitam produxero:D.Silanus in nepti Augusti adulter,quamquam non ultra foret saevitum,quam ut amicitia Caesaris prohiberetur,exilium sibi demonstrari intellexit,nec nisi Tiberio imperitante deprecari senatum ac principem ausus est,M.Silani fratris potentia,qui per insignem nobilitatem et eloquentiam praecellebat.Sed Tiberius grates agenti Silano patribus coram respondit se quoque laetari,quod frater eius e peregrinazione longinqua revertisset,idque iure licitum,quia non senatus consulto,non lege pulsus foret:sibi tamen adversus eum integras parentis sui offensiones,neque reditu Silani dissoluta quae Augustus voluisset.Fuit posthac in urbe neque honores adeptus est.


198
Il ritorno di D.Silanus nella famiglia Iunia fece da contraltare alle disgrazie delle illustri casate(in effetti non molto tempo prima i Calpurnii avevano perduto Piso,gli Aemilii avevano perduto Lepida).In breve richiamerò la sua disgrazia.
Come Augusto nell’ambito politico godette di una notevole fortuna,così nell’ambito famigliare ebbe la sfortuna di avere la figlia e la nipote scostumate,le quali scacciò dalla città e i cui amanti punì colla morte o colla fuga.Infatti lui stesso aveva travalicato la clemenza degli antichi e le sue leggi chiamando il peccato pubblico tra uomini e donne col pesante titolo di vilipendio della religione e alto tradimento.-Ma ricorderò la fine degli altri come le restanti vicende di quel periodo,qualora, portato a termine il lavoro intrapeso,sarò riuscito ad indirizzare la mia vita a più numerose opere storiche-.D.Silanus, amante della nipote di Augustus,per quanto non avesse subito nient’altro che di essere privato dell’amicizia del Caesar,capì che doveva fuggire via,e non ardì chiedere venia ai senatori e al principe, tramite il potente fratello M.Silanus,che primeggiava per nobiltà e oratoria, se non quando fu al potere Tiberius. Ma Tiberius rispose a Silanus che lo ringraziava davanti ai senatori che anche lui si rallegrava per il ritorno di suo fratello dal lungo soggiorno all’estero,e il fatto legittimo,poiché non era stato allontanato né con decreto del senato né con la legge;tuttavia i motivi di contrasto di suo padre contro di lui rimanevano validi né le volontà di Augustus perdevano efficacia col ritorno di Silanus.Silanus in seguito visse in città ma non ricoprì incarichi.

199
Relatum dein de moderanda Papia Poppaea,quam senior Augustus post Iulias rogationes incitandis caelibum poenis et augendo aerario sanxerat.Nec ideo coniugia et educationes liberum frequentabantur praevalida orbitate;ceterum multitudo periclitantium gliscebat,cum omnes domus delatorum interpretationibus sub vertere.tur,utque antehac flagitiis,ita tunc legibus laborabatur.Ea res admonet,ut, de principiis iuris et quibus modis ad hanc multitudinem infinitam ac varietatem legum perventum sit.altius disseram.Vetustissimi mortalium,nulla adhuc mala libidine,sine probro scelere eoque poena aut coercitionibus agebant.Neque praemiis opus erat,cum honesta suopte ingenio peterentur;et ubi nihil contra morem cuperent,nihil per metum vetabantur.


199
Quindi si discusse di mitigare la legge Papia Poppea,che il vecchio Augustus dopo i decreti Iulii aveva emanato per aggravare le pene ai celibi e per aumentare le casse del fisco.Nè però erano aumentati i matrimoni e le nascite dei figli perché la condizione di single era fortemente radicata;tuttavia la moltitudine degli inquisibili crebbe,perché tutte le famiglie erano messe in pericolo dalle soffiate delle spie,e mentre prima dagli scandali nasceva l’angoscia ora invece dalla legge .
Ciò mi spinge ad approfondire il discorso sugli inizi del diritto e in qual modo si arrivasse a questa legislazione sterminata e eterogenea.I primi uomini agivano senza alcuna cattivo pensiero,senza azioni malvage, e perciò senza bisogno di punizione o repressione.Nè c’era bisogno di ricompense perché gli uomini col proprio ingegno miravano all’onestà;e poichè non desideravano nulla di non etico,non gli si proibiva colla paura nulla.


200
At postquam exui aequalitas et pro modestia ac pudore ambitio et vis incedebat,provenere dominationes multosque apud populos aeternum mansere.Quidam statim,aut postquam regum pertaesum,leges maluerunt…ae primo rudibus hominum animis simplices erant;maximeque fama celebravit Cretensium,quae Minos,Spartanorum,quas Lycurgus,ac mox Atheniensibus quaesitiores iam et plures Solo perscripsit.Nobis Romulus,ut libitum,imperitaverat;dein Numa religionibus et divino iure populum devinxit,repertaque quaedam a Tullo et Anco.Sed precipuus Servius Tullius sanctor legum fuit,quis etiam reges obtemperarent.



200
Ma dopochè il senso d’uguaglianza sparì e l’ambizione e la prepotenza ebbero il sopravvento sulla moderazione e sulla timidezza,apparvero i totalitarismi e rimasero per sempre incollati a molte popolazioni.Alcuni subito o dopochè si stancarono dei re,preferirono le leggi.Queste dapprima erano semplici per le menti dei rozzi uomini;la tradizione esaltò soprattutto quelle dei Cretenses,che Minos scrisse,quelle degli Spartani che Lycurgus scrisse,e poi quelle più elaborate e già numerose che Solo scrisse per gli Ateniesi.Da noi aveva signoreggiato,come gli piacque,Romulus;poi Numa avvinse il popolo con le liturgie religiose e le leggi divine, qualcuna escogitata anche da Tullus e da Ancus.Ma soprattutto Servius Tullius fu il legislatore delle norme alle quali anche i re obbedivano.
201
Pulso Tarquinio adversum patrum factiones multa populus paravit tuendae libertatis et firmandae concordiae,creatique decemviri et,accitis quae usquam egregia,compositae duodecim tabulae,finis aequi iuris.Nam secutae leges etsi aliquando in maleficos ex delicto,saepius tamen dissensione ordinum et apiscendi inlicitos honores aut pellendi claros viros aliaque ob prava per vim latae sunt.Hinc Gracchi et Saturnini turbatores plebis,nec minor largitor nomine senatus Drusus;corrupti spe aut inlusi per intercessionem socii,ac ne bello quidem Italico,mox civili omissum,quin multa et diversa sciscerentur,donec L.Sulla dictator abolitis vel conversis prioribus,cum plura addidisset,otium eius rei haud in longum paravit,statim turbidis Lepidi rogationibus,neque multo post tribunis reddita licentia quoquo vellent populum agitandi.Iamque non modo in commune,sed in singulos homines latae questiones,et corruptissima republica plurimae leges.


201
Cacciato Tarquinius,il popolo prese molti provvedimenti contro l’aristocrazia per difendere la libertà e assicurare la pace sociale,e creati i decemviri e introducendo le leggi eccellenti di altri paesi furono compilate dodici tavole,epilogo della giusta legislazione.Infatti le leggi seguenti furono emanate di forza, qualche volta contro la criminalità,ma più spesso come conseguenza della discordia tra le classi sociali , per conseguire illecitamente cariche oppure per cacciare nobiluomini e per altre malvagità.Da qui i Gracchi e i Saturnini agitatori di folle,e Drusus in nome degli aristocratici non meno sobillatore;gli alleati guastati dalle promesse oppure illusi dai veti dei tribuni,e neanche nella guerra italica poi civile, si smise di promulgare molte e opposte leggi,finchè il dittatore Sulla abolite o mutate le leggi precedenti,avendone aggiunte parecchie,pose le basi di un periodo di inattività legislativa non lungo ;ma subito i decreti sovversivi di Lepidus,né molto tempo dopo fu restituita ai tribuni la facoltà di sobillare il popolo dovunque volessero;e poi non leggi ordinarie,ma fatte contro la singola persona,e una sterminata legislazione in una degeneratissima repubblica.

202
Tum Cn.Pompeius,tertium consul corrigendis moribus delectus et gravior remediis quam delicta erant,suarumque legum auctor idem ac subversor,quae armis tuebatur,armis amisit.Exim continua per viginti annos discordia,non mos,non ius;deterrima quaeque impune ac multa honesta exitio fuere.Sexto demum consulatu Caesar Augustus,potentiae securus,quae triumviratu iusserat abolevit deditque iura,quis pace et principe uteremur.Acriora ex eo vincla;inditi custodes et lege Papia Poppaea praemiis inducti,ut,si a privilegiis parentum cessaretur,velut parens omnium populus vacantia teneret.Sed altius penetrabant urbemque et Italiam et quod usquam civium corripuerant,multorumque excisi status.Et terror omnibus intentabatur,ni Tiberius statuendo remedio quinque consularium,quinque e praetoriis,totidem e cetero senatu sorte duxisset,apud quos exsoluti plerique legis nexus modicum in praesens levamentum fuere.


202
Poi Cn.Pompeius,fu eletto al terzo consolato per eliminare il malcostume ma fu violento coi rimedi più di quanto i crimini richiedessero,lui stesso ideatore e abrogatore delle sue leggi,che colle armi manteneva ,colle armi furono abrogate.Quindi venti anni di disordini continui,senza etica,senza giustizia;tutti i malvagi impuniti e molti galantuomini rovinati.Infine Caesar Augustus al sesto consolato,sicuro del suo potere,annullò ciò che aveva imposto nel triumvirato e elaborò la legislazione colla quale abbiamo la pace e l’imperatore.
Augustus creò anche obblighi assai stringenti;furono introdotti degli ispettori e sollecitati dalla legge Papia Poppea con dei premi,che se uno rinunciava ai benefici di genitore,il popolo incamerava i beni vacanti in quanto padre di tutti.Ma con più incisività operavano a Roma,in Italia e su quei cittadini romani inquisiti altrove, e molti furono i rovinati .Tutti avrebbero provato timore se Tiberius non avesse scelto per rimediare alla situazione cinque ex consoli,cinque pretori e altrettanti dei rimanenti senatori estratti a sorte,i quali eliminando la maggior parte dei vincoli della legge riuscirono al momento ad portare un moderato sollievo.


203
Per idem tempus Neronem e liberis Germanici,iam ingressum iuventam,commendavit patri bus,utque munere capessendi vigintiviratus solveretur et quinquennio maturius quam per leges quaesturam peteret,non sine inrisu audentium postulavit.Praetendebat sibi atque fratri decreta eadem petente Augusto.Sed neque tum fuisse dubitaverim,qui eius modi preces occulti inluderent;ac tamen initia fastigi Caesaribus erant magisque in oculis vetus mos,et privignis cum vitrico levior necessitudo quam avo adversum nipote.Additur pontificatus et,quo primum die forum ingressus est,congiarium plebi admodum laetae,quod Germanici stirpem iam puberem aspiciebat.Auctum dehinc gaudium nuptiis Neronis et Iuliae Drusi filiae.Utque haec secundo rumore,ita adversis animis acceptum,quod filio Claudii socer Seianus destinaretur.Polluisse nobilitatem familiae videbatur suspectumque iam nimiae spei Seianum ultra extulisse.


203
Nello stesso tempo Tiberius,non senza sarcasmo da parte dell’uditorio, raccomandò Nero,(uno dei figli di Germanicus,già giovanotto),ai senatori,affinchè fosse esonerato dall’ufficio di vigintiratus e potesse aspirare per il quinquennio alla questura, prima del tempo legale.Premetteva i medesimi decreti per sé e per il fratello proposti da Augustus.Non oserei dubitare che non ci fosse allora chi si burlasse nascostamente di questo tipo di raccomandazioni,e tuttavia si era agli inizi della potenza dei Caesares e di più erano davanti agli occhi le antiche usanze,inoltre gli obblighi tra patrigno e figliastri erano minori di quelli tra nonno e nipote.Venne aggiunto il pontificato e il primo giorno che entrò nel Foro ci fu una donazione oltremodo gradita per il proletariato che vedeva già uomo l’erede di Germanicus .Poi la contentezza crebbe per le nozze di Nero e di Iulia figlia di Drusus.Mentre questi avvenimenti furono accolti da un favorevole gossip,invece suscitò avversione che Seianus divenisse suocero del figlio di Claudius.Sembrava che Seianus avesse infangato la nobiltà della famiglia e che sospettato già di eccessive mire avrebbe aspirato ancora più in alto.

204
Fine anni concessere vita insignes viri L.Volusius et Sallustius Crispus.Volusio vetus familia neque tamen praeturam egressa;ipse consulatum intulit,censoria etiam potestate legendis equitum decuriis functus,opumque,quis domus illa immensum viguit,primus adcumulator.Crispum equestri ortum loco C.Sallustius,rerum Romanarum florentissimus auctor,sororis nepotem in nomen adscivit.Atque ille,quamquam prompto ad capessendos honores aditu,Maecenatem aemulatus sine dignitate senatoria multos triumphalium consulariumque potentia anteiit,diversus a veterum instituto per cultum et munditias copiaque et a..fluentia luxu propior.
Suberat tamen vigor animi ingentibus negotiis par,eo acrior,quo somnum et inertiam magis ostentabat.Igitur incolumi Maecenate proximus,mox praecipuus,cui secreta imperatorum inniterentur,et interficiendi Postumi Agrippae conscius,aetate provecta speciem magis in amicitia principis quam vim tenuit.Idque et Maecenati acciderat,fato potentiae raro sempiternae,an satias capit aut illos,cum omnia tribuerunt,aut hos,cum iam nihil reliquum est quod cupiant.



204
Alla fine dell’anno i nobiluomini L.Volusius e Sallustius Crispus cessarono di vivere.Antica la famiglia di Volusius ma senza magistrati oltre il grado di pretori,lui stesso fu il primo console ,dopo aver esercitato la carica di censore con la competenza ad nominare i decurii dei cavalieri,e primo ad accumulare quelle ricchezze colle quali la famiglia prosperò immensamente.C.Sallustius,storico splendissimo delle vicende di Roma,adottò Crispus,nipote della sorella.Questo ,per quanto avrebbe potuto facilmente assumere incarichi prestigiosi, esercitò, copiando Maecenas, senza essere senatore un potere superiore a molti generali trionfatori e a molti ex consoli;
agli antipodi della antica moralità per modo di vivere e per eleganza e quasi sfarzoso per ricchezza e sfoggio.Tuttavia nascondeva un energico ingegno adeguato agli innumerevoli impegni,tanto più grintoso quanto piu mostrava sonnolenza e pigrizia.Dunque ,vivo Maecenas ,confidente assai vicino poi il preferito degli imperatori,e consapevole del disegno di uccidere Postumius Agrippa;in vecchiaia l’amicizia del principe fu più apparente che efficace.Ciò era successo anche a Maecenas,perché sporadici i casi di eterno potere,forse che la sazietà prende quelli quando hanno concesso tutto,o questi quando ormai non hanno più nulla da bramare.
205
Sequitur Tiberii quartus,Drusi secundus consulatus,patris atque filii collegio insignis.Nam biennio ante Germanici cum Tiberio idem honor neque patruo laetus neque natura tam conexus fuerat.Eius anni principio Tiberius quasi firmandae valetudini in Campaniam concessit,longam et continuam absentiam paulatim meditans,sive ut amoto patre Drusus muniua consulatus solus impleret.Ac forte parva res magnum ad certamen progressa praebuit iuveni materiem apiscendi favoris .Domitius Corbulo praetura functus de L.Sulla nobili iuvene questus est apud senatum,quod sibi inter spectacula gladiatorum loco non decessisset.Pro Corbulone aetas,patrius mos,studia seniorum erant;contra Mamercus Scaurus et L.Arruntius aliique Sullae propinqui nitebantur.Certabantque orationobus,et memorabantur exempla maiorum,qui iuventutis inreverentiam gravibus decretis notavissent ,donec Drusus apta temperandis animis disseruit;et satisfactum Corbuloni per Mamercum,qui patruus simul ac vitricus Sullae et oratorum…aetate uberrimus erat.Idem Corbulo plurima per Italiam itinera fraude mancipum et incuria magistratuum interrupta et impervia clamitando exsecutiononem eius negotii libens suscepit;quod haud perinde publice usui habitum quam exitiosum multis,quorum in pecuniam atque famam damnationibus et hasta saeviebat.


205
Seguì il quarto consolato di Tiberius,il secondo di Drusus,particolare per l’associazione di padre e figlio.Nel biennio precedente Germanicus e Tiberius avevano ricoperto la stessa carica ma lo zio Tiberius l’aveva esercitato insoddisfatto e senza la stessa naturale intimità. All’inizio di quell’anno Tiberius se ne andò in Campania come se volesse salvaguardare la sua salute ,meditando poco a poco una lunga e durevole lontananza,oppure perché Drusus in assenza del padre potesse assolvere la legislatura da solo.Casualmente un piccolo incidente sfociato in un grande battibecco offrì al giovane l’occasione per attirarsi le simpatie.Domitius Corbulo che era stato pretore si lamentò in senato del giovane aristocratico L.Sulla,perché non gli aveva ceduto il posto durante gli spettacoli dei gladiatori.A favore di Corbulo c’era l’età,la tradizione, l’appoggio dei vecchi;nella parte avversa si distinguevano Mamercus Scaurus,L.Arruntius e altri parenti di Sulla.Combattevano con arringhe,si citavano esempi degli antichi,che avevano censurato con pesanti norme la insolenza dei giovani,finchè in fine Drusus parlò in modo da moderare gli animi;Corbulo fu accontentato grazie a Mamercus,il più valido conferenziere di allora,zio e insieme patrigno di Sulla.Lo stesso Corbulo,lamentandosi ad alta voce delle moltissime strade in Italia interrotte e impraticabili per colpa dei concessionari e per l’indifferenza dei magistrati, assunse volentieri il compito di impegnarsi in tale ufficio;e questo impegno lo assunse non certo per l’utilità pubblica,quanto per la rovina di molti,contro il cui denaro e buon nome Corbulo infierì con condanne e sequestri.

206
Neque multo post missis ad senatum litteris Tiberius motam rursum Africam incursu Tacfarinatis docuit,iudicioque patrum deligendum pro consule gnarum militiae,corpore validum et bello suffecturum.Quod initium Sex.Pompeius agitandi adversus Manium Lepidum odii nanctus,ut socordem inopem et maioribus suis dedecorum eoque etiam Asiae sorte depellendum incusavit,adverso senatu,qui Lepidum ..item magis quam ignavum,paternas ei angustias,et nobilitatem sine probro actam honori quam ignominiae habendam ducebat.Igitur missus in Asiam,et de Africa decretum,ut Caesar legeret cui mandanda foret.



206
Né molto tempo dopo Tiberius espose per iscritto al senato che Tacfarinas con una incursione aveva attaccato in Africa e che i senatori dovevano scegliere ,a loro discrezione, un proconsole pratico di vita militare,di corporazione robusta e abile alla guerra.Sex.Pompeius, conseguita questa occasione per sfogare odio nei confronti di Manius Lepidus,lo attaccò perché pigro,senza mezzi e indegno dei suoi antenati e che perciò non andava sorteggiato per l’Asia;contraria la posizione del senato che ritenne Lepidus mite piuttosto che indolente,povero per colpe paterne,e che la nobiltà vissuta senza scandalo era da considerarsi un vanto piuttosto che una vergogna.Quindi fu inviato in Asia e si decise riguardo all’Africa che Caesar decidesse chi mandarci.

207
Inter quae Severus Caecina censuit,ne quem magistratum,cui provincia obvenisset,uxor comitaretur,multum ante repetito concordem sibi coniugem et sex partus enixam,seque quae in publicum statueret domi servavisse,cohibita intra Italiam,quamquam ipse plures per provincias quadraginta stipendia explevisset.Haud enim frustra placitum olim,ne feminae in socios aut gentes externas traherentur:inesse mulierum comitatui quae pacem luxu,bellum formidine morentur et Romanum agmen ad similitudinem barbari incessus convertant.Non imbecillum tantum et imparem laboribus sexum,sed,si licentia adsit,saevum ambitiosum,potestate avidum;incedere inter milites,habere ad manum centuriones;praesedisse nuper feminam exercitio cohortium,decursu legionum.Cogitarent ipsi,quotiens repetundarum aliqui arguerentur,plura uxoribus obiectari:his statim adhaerescere deterrimum quemque provincialium,ab his negotia suscipi transigi;duorum egressus coli,duo esse praetoria,pervicacibus magis et impotentibus mulierum iussis,quae Oppiis quondam aliisque legibus conscrictae,nunc vinclis exsolutis domos fora,iam et exercitus regerent.


207
Nel frattempo Severus Caecina propose che le mogli non dovessero accompagnare chi avesse avuto in sorte una provincia risalendo col discorso da molto tempo prima che la moglie era d’accordo con lui e che aveva partorito sei volte,e che lui s’era comportato in casa in quei modi che proponeva in pubblico,trattenuta la moglie entro l’Italia,benché lui avesse compiuti quarant’anni di servizio in svariate province; non a torto piacque un tempo che non si portassero le donne tra gli alleati o le genti straniere;perché è insito nel seguito delle mogli ostacolare la pace colle spese sfarzose,la guerra col timore e mutare il passo dei soldati Romani nella camminata degli stranieri.Il genere femminile non solamente è debole e non adatto agli sforzi,ma,se ottiene la piena libertà,è cattivo ambizioso,avido di potere, cammina tra i soldati,comanda gli ufficiali,recentemente una donna ha guidato le esercitazioni militari,la sfilata dell’esercito.
Loro stessi meditassero,in tutti i casi di concussione molta colpa è da imputare alle mogli:a queste subito si addossano tutti i peggiori elementi della provincia,da queste sono intrapresi gli affari,sono conclusi;due le corti,due comandano,ma gli ordini delle mogli più assillanti e impazienti,mogli che una volta erano limitate dalle leggi Oppiae e da altre,mentre oggi indipendenti comandano in casa,in ufficio,e ormai anche nell’esercito-.

208
Paucorum haec adsensu audita:plures obturbabant,neque relatum de negotio neque Caecinam dignum tantae rei censorem.Mox Valerius Messalinus,cui parens Messala ineratque imago paternae facundiae,respondit multa duritiae veterum…melius et laetius mutata;neque enim,ut olim,obsideri urbem bellis aut provincias ostile esse;et pauca feminarum necessitatibus concedi,quae ne coniugum quidem penates adeo socios non onerent;cetera promisca cum marito nec ullum in eo pacis impedimentum.Bella plane accintis obeunda:sed revertentibus post laborem quod honestius quam uxorium levamentum?At quasdam in ambitionem aut avarizia prolapsas.Quid?Ipsorum magistratuum nonne plerosque variis libidinibus obnoxios?Non tamen ideo neminem in provinciam mitti.Corruptos saepe pravitatibus uxorum maritos:num ergo omnes celibes integros?


208
Questo discorso trovò il consenso di pochi;i più rumoreggiavano che né c’era stata una relazione su ciò né che Caecina fosse un giudice all’altezza di tale questione.Poi Valerius Messalinus che aveva ripresa dal padre Messala la capacità oratoria,rispose che molte leggi severe degli antichi erano state mutate in meglio e addolcite;né infatti ,come un tempo,la città era assediata dalle guerre o le province erano ostili;d’altronde poco si concedeva alle esigenze delle donne in modo da non aggravare la vita domestica né tanto più gli alleati;tutto il resto in comune col marito e nessun impedimento in questo momento di pace .Le guerre andavano affrontate da uomini perfettamente preparati,ma per chi ritorna a casa dopo la fatica che c’è di più bello del conforto femminile?Ma alcune scivolano nell’ambizione e nella avidità .Che?non è forse vero che molti degli stessi magistrati sono schiavi di differenti passioni? Ma nessuno perciò non è assegnato nelle province.I mariti sovente sono guastati dalle mogli cattive,forse che dunque i celibi sono tutti onesti?

209
Placuisse quondam Oppias leges,sic temporibus rei publicae postulantibus;remissum aliquid postea et mitigatum,quia expedierit.Frustra nostram ignaviam alia ad vocabula transferri;nam viri in eo culpam,si femina modum excedat.Porro ob unius aut alterius imbecillum animum male eripi maritis consortia rerum secundarum adversarumque;simul sexum natura invalidum deseri et exponi suo luxu,cupidinibus alienis..Vix praesenti custodia manere inlaesa coniugia,quid fore,si per plures annos in modum discidii obliterentur?
Sic obviam irent iis,quae alibi peccarentur,ut flagitiorum urbis meminissent.Addidit pauca Drusus de matrimonio suo;nam principibus adeunda saepius longinqua imperii.Quotiens divum Augustum in Occidentem acque Orientem meavisse comite Livia!Se quoque in Illyricum profectum et,si ita conducat,alias ad gentes iturum,haud semper aequo animo,si ab uxore carissima et tot communium liberorum parente divelleretur.Sic Caecinae sententia elusa e..t.


209
Un tempo le leggi Oppiae piacquero,così i tempi esigevano; più in là qualche norma fu trascurata e attenuata,poiché così conveniva.Stupidamente la nostra debolezza è definita con un'altra parola,infatti è colpa dell’uomo se la femmina supera i limiti.Inoltre a causa della debolezza di carattere di uno o di due si sottrae, sbagliando, ai mariti le consorti nella buona sorte come nella cattiva ; così il sesso debole per natura è lasciato solo ed esposto ai propri eccessi,alle altrui voglie.Le coppie a stento rimangono unite quando c’e una assidua vigilanza,che succederà se ,per molti anni come dei divorziati, si dimenticheranno l’uno dell’altro?
Così gli onorevoli come ricordano gli scandali a Roma, devono affrontare quelle situazioni che potrebbero recar scandalo altrove.
Drusus aggiunse poche frasi sul suo matrimonio;-infatti i governanti assai spesso devono andare ai confini dell’impero.Quante volte il divinò Augustus aveva viaggiato in Occidente e in Oriente in compagnia di Livia.Lui stesso era andato in Illyricum,e se cosi serviva,sarebbe andato in altre nazioni non sempre volentieri,poichè doveva assentarsi dalla carissima moglie e genitrice dei tanti figli comuni-.Così la proposta di Caecina fu resa vana.

210
Proximo senatus die Tiberius per letteras,castigatis oblique patribus,quod cunta curarum ad principem reicerent,M.Lepidum et Iunium Blaesum nominavit,ex quis pro consule Africae legeretur.Tum audita amborum verba,intentius excusante se Lepido,cum valitudinem corporis,aetatem liberum,nubilem filiam obtenderet,intellegereturque etiam quod silebat,avunculum esse Seiani Blaesum atque eo praevalidum.Respondit Blaesus specie recusantis,sed neque eadem adseveratione,et consensu adulantium adiutus est.Exim promptum quod multorum intimis questi bus tegebatur.


210
Nella successiva seduta del senato Tiberius per scritto fece i nomi di M.Lepidus e M.Blaesus per la nomina a governatore dell’Africa,dopo essersi lamentato velatamente dei senatori che rimettevano tutte le decisioni al principe.
Allora ascoltati ambo i pretendenti;Lepidus declinava l’offerta con molta petulanza citando lo stato di salute,l’età dei figli,la figlia nubile,e si intuiva ciò che sottintendeva,ossia che Blaesus era zio di Seianus e perciò fortissimo;Blaesus replicò fingendo ritrosia,ma non ugualmente risoluto,e fu favorito col consenso dei ruffiani.Quindi si affrontò un argomento che era sottinteso nelle segrete lamentale di molti.

211
Incedebat enim deterrimo cuique licentia impune probra et invidiam in bonos excitandi arrepta imagine Caesaris;libertique etiam ac servi,patrono vel domino cum voces,cum manus intentarent,ultro metuebantur.Igitur C.Cestius senator disseruit principes quidem instar deorum esse,sed neque a dis nisi iustas supplicum preces audiri,neque quemquam in Capitolium aliave urbis templa perfugere,ut eo subsidio ad flagitia utatur.Abolitas leges et funditus versas,ubi in foro,in limine curiae ab Anna Rufilla,quam fraudis sub iudice damnavisset,probra sibi et minae intendantur neque ipse audeat ius experiri ob effigiem imperatoris oppositam.Hau…dissimilia alii,et quidam atrociora circumstrepebant;precabanturque Drusum daret ultionis exemplum,donec accitam convictamque attineri publica custodia iussit.


211
Infatti si diffondeva la libertà di insultare e eccitare l’odio verso i galantuomini da parte di tutti i malvagi dopo aver preso in mano l’immagine dell’imperatore;i servi affrancati e anche gli schiavi inoltre mettevano paura in quanto minacciavano,mettevano le mani addosso ai padrini, ai padroni.Allora il senatore C.Cestius affermò che certamente i principi erano quasi dei,ma che gli dei ascoltavano solo le preghiere giuste dei supplici,né che nessuno si poteva rifugiare in Capitolium o in altro tempio della citta coll’intenzione di sfuttare quell’asilo per delinquere.Furono abrogate le leggi e mutate radicalmente quando Anna Rufilia,che lui aveva fatto condannare in tribunale per truffa, gli indirizzò insulti e minacce in piazza,sulla soglia della Curia ,e egli non aveva osato far valere in giudizio i propri diritti perché lei gli aveva contrapposto l’immagine dell’imperatore.
Altri lamentavano gridando fatti non dissimili,e alcuni più gravi; e insistevano nel pregare Drusus di infliggere una pena esemplare finchè Drusus dopo aver convocata Anna e ritenuta colpevole ordinò che fosse incarcerata.

212
Et Considius Aequus et Caelius Cursor equites Romani,quod fictis maiestatis criminibus Magium Caecilianum pretorem petivissent,auctore principe ac decreto senati puniti.Utrumque in laudem Drusi tra..batur;ab eo in urbe,inter coetus et sermones hominum observante,secreta patris mitigari.Neque luxus in iuvene adeo displicebat;huc potius intenderet,diem aedificationibus,noctem conviviis trahere..,quam solus et nullis voluptatibus avocatus maestam vigilantiam et malas curas exerceret.Non enim Tiberius,non accusatores fatiscebant.


212
E Considius Aequus e Caelius Cursor borghesi Romani furono puniti con decreto del senato su impulso del principe poiché avevano accusato falsamente il pretore Magius Caecilianus del reato di vilipendio allo stato .Entrambi i fatti furono motivo di lode per Drusus;da lui che in città poneva attenzione alle riunioni e ai discorsi degli uomini venivano addolcite le decisioni secrete del padre.Nè certamente al giovane dispiaceva la bella vita,a ciò mirava,ad essere operativo di giorno,a divertirsi di sera, invece che logorarsi da solo e senza divertimenti in una triste insonnia e in malvagi pensieri.Infatti non Tiberius e nemmeno i denunzianti desistevano.

213
Et Ancharius Priscus Caesium Cordum pro consule Cretae postulaverat repetundis,addito maiestatis crimine,quod tum omnium accusationum complementum erat,Caesar Antistitium Veterem e primoribus Macedoniae,absolutum adulterii,increpitis iudicibus ad dicendam maiestatis causam retraxit,ut turbidum et Rhescuporidis consiliis permixtum,qua tempestate Cotye interfecto bellum ad versus nos volverat.Igitur aqua et igni interdictum reo,adpositumque ut teneretur insula neque Macedoniae neque Thraeciae opportuna.Nam Thraecia diviso imperio in Rhoemetalcen et liberos Cotyis,quis ob infantiam tutor erat Trebellenus Rufus,insolentia nostri discors agebat,neque minus Rhoemetalcen quam Trebellenum incusans popularium iniurias inultas sinere.Coelaletae Odrusaeque et Dii,validae nationes,arma cepere,ducibus diversis et paribus inter se per ignobilitatem;quae causa fuit,ne in bellum atrox coalescerent.Pars turbant praesentia,alii montem Haemum transgrediuntur,ut remotos populos concirent;plurimi ac maxime compositi regem urbemque Philippopolim,a Macedone Philippo sitam,circumsidunt.



213
E Ancharius Priscus aveva accusato di corruzione Caesius Cordus governatore di Creta,e in più di alto tradimento,che allora era il supplemento di tutte le accuse;
il Caesar,dopo aver rimproverato i magistrati per aver assolto Antistius Vetus un notabile della Macedonia, dall’accusa di adulterio,lo portò di nuovo in tribunale per alto tradimento ,perché fainoroso e coinvolto nei piani di Rhescuporidis,quando ucciso Cotys aveva pensato di farci la guerra.Quindi fu esiliato col vincolo di relegarlo in isole non prospicienti la Macedonia né la Thraecia.In effetti gli abitanti della Thraecia,( il cui governo era diviso tra Rhoemetalcen e i figli di Cotys,che giovanetti avevano come tutore Trebellanus Rufus),non abituati a noi, erano scontenti ,e accusavano Rhoemetalcen non meno di Trebellenus di lasciare impunite le ingiustizie fatte alla gente.
I Coelaletae,gli Odrusae e gli Dii,forti tribù,scesero in guerra,diversi i comandanti e di umili origini e per questo motivo non riuscirono a coalizzarsi per condurre una temibile guerra.Parte attaccano i dintorni,parte varcano il monte Haemus per adunare popolazioni lontane,i più e organizzatissimi circondano il re e la città di Philippopolis,fondata dal Macedone Filippo.
214
Quae ubi cognita P.Vellaeo(is proximum exercitum praesidebat),alarios equites ac leves cohortium mittit in eos,qui praedabundi aut adsumendis auxiliis vagabantur,ipse robur peditum ad exsolvendum obsidium ducit.Simulque cuncta prospere acta,caesis populatoribus et dissensione orta apud obsidentes regisque opportuna eruptione et adventu legionis.Neque aciem aut proelium dici decuerit,in quo semermi ac palantes trucidati sunt sine nostro sanguine.Eodem anno Galliarum civitates ob magnitudinem aeris alieni rebellionem coeptavere,cuius exstimulator acerrimus inter Treveros Iulius Florus,apud Aeduos Iulius Sacrovir.


214
Avuta notizia di ciò P.Vellaeus,era il comandante dell’esercito più vicino,spedì la cavalleria e la fanteria leggera contro quelli che girovagavano per predare o per trovare aiuto,mentre lui stesso condusse il nerbo della fanteria a rompere l’assedio.Tutte le circostanze nel contempo furono favorevoli ,ossia furono eliminati i predatori e nacquero dei contrasti tra gli assedianti e una efficacia irruzione del re e l’avvento della legione.Nè è opportuno descrivere lo schieramento o la battaglia,nella quale uomini semiarmati e smarriti furono massacrati senza perdite nostre.Nello stesso anno le comunità della Gallia iniziarono a ribellarsi per l’eccessiva esposizione finanziaria,il cui più acceso sobillatore tra i Treviri fu Iulius Florus ,Iulius Sacrovir tra gli Aedui.


215
Nobilitas ambobus et maiorum bona facta,eoque Romana civica olim data,cum id rarum nec nisi virtuti pretium esset.Ii secretis conloquiis,ferocissimo quoque adsumpto aut quibus ob egestatem ac metum ex flagitiis maxima peccandi necessitudo,componunt Florus Belgas,Sacrovir propiores Gallos concire.Igitur per conciliabula et coetus seditiosa disserebant de continuazione tributo rum,gravitate faenoris,saevitia ac superbia praesidentium;et discordare militem audito Germanici exitio;egregium resumendae libertati tempus,si,ipsi florentes,quam inops Italia,quam imbellis urbana plebes,nihil validum in exercitibus nisi quod externum,cogitarent.


215
Entrambi aristocratici e giusto il comportamento dei loro padri ,e perciò gli fu concessa la cittadinanza Romana un tempo,quando questa attribuzione era insolita ed era un premio al merito.Questi con confidenziali discorsi,iniziarono a tramare per far sollevare ,Florus i Belgae,Sacrovir i Galli più vicini,dopo aver associato tutti gli uomini sanguinari oppure quelli che l’indigenza e il timore delle proprie malefatte inevitabilmente portavano alla perdizione.Quindi presero a fare discorsi rivoluzionari nelle riunioni e nelle assemblee riguardo la prosecuzione delle imposte,sulla gravosità degli interessi,sulla ferocia e tracotanza dei governatori,inoltre dicevano che c’erano dei contrasti nelle truppe Romane dopo la morte di Germanico,che era una occasione privilegiata per riacquistare la libertà appena avessero considerato tra di sè loro stessi,ricchissimi, quanto era povera l’Italia,quanto era pacifica la sua popolazione cittadina,e come negli eserciti Romani gli elementi migliori non fossero altri che gli stranieri.

216
Haud ferme ulla civitate intacta seminibus eius motus fuit;sed erupere primi Andecavi ac Turoni.Quorum Andecavos Acilius Aviola legatus excita cohorte,quae Lugduni presidium agitabat,coercuit.Turoni legionario milite,quem Visellius Varro inferioris Germaniae legatus miserat,oppressi eodem Aviola duce et quibusdam Gallarium primoribus,qui tulere auxilium,quo dissimularent defectionem magisque in tempore efferrent.Spectatus et Sacrovir intecto capite pugnam pro Romanis ciens,ostentandae,ut ferebat,virtutis;sed captivi,ne incesseretur telis,adgnoscendum se praebuisse arguebant.Consultus super eo Tiberius aspernatus est indicium aluitque dubitatione bellum.


216
Quasi nessuna popolazione rimase indenne dai germi di questa rivolta,ma gli Andecavi e i Turoni per primi si rivoltarono.Di questi gli Andecavi furono repressi dal generale Acilius Aviola,fatto venire il reparto militare che era stanziato a Lugdunum.I Turoni furono schiacciati dai legionari ,che Viselius Varro generale dell’armata della Germania inferiore aveva inviato,comandati dallo stesso Aviola e da reparti di Galli comandati da alcuni capitribù che ci soccorsero coll’intento di nascondere la ribellione e di guadagnare tempo.Anche Sacrovir fu visto a capo scoperto, mentre ravvivava la lotta in favore dei Romani ,per dimostrare il suo coraggio,così diceva,ma i prigionieri lo accusavano di essersi mostrato in viso affinchè non fosse bersaglio dei lanci.
Tiberius informato di ciò non diede peso alle rivelazione e alimentò coll’esitazione la guerra.

217
Interim Florus insistere destinatis,pellicere alam equitum,quae conscripta e Treveris militia disciplinaque nostra habebatur,ut caesis negotiatoribus Romanis bellum inciperet;paucique equitum corrupti,plures in officio mansere.Aliud vulgus obaeratorum aut clientium arma cepit;petebantque saltus,quibus nomen Arduenna,cum legiones utroque ab exercitu,quas Visellius et C.Silius adversis itineribus obiecerant,arcuerunt.Praemissusque cum delecta manu Iulius Indus e civitate eadem,discors Floro et ob id navandae operae avidior,inconditam multitudinem adhuc disiecit.Florus incertis latebris victores frustratus,postremo visis militibus,qui effugia insederant,sua manu cecidit.Isque Treverici tumultus finis.



217
Intanto Florus continuava nei suoi piani,cercava di convincere lo squadrone di cavalleria,che era formata da militari Treviri ed addestrato da nostri istruttori,ad iniziare la guerra dopo aver ucciso gli uomini d’affari Romani;ma pochi i cavalieri sedotti,la maggioranza rimase obbediente.Si armò l’altro gruppo di indebitati e di vassalli ;e stavano avviandosi sui rilievi boscosi chiamati Arduenna quando le legioni di entrambe le armate,che Visellius e C.Silus avevano mandato contro ,gli chiusero la strada.
Iulius Indus ,corregionario ma oppositore di Florus e perciò ardimentoso di portare a termine il compito,fu mandato avanti con dei reparti scelti e sparpagliò ancor di più la disordinata moltitudine.Florus si nascose ai vincitori in imprecisati nascondigli ,infine si suicidò avendo visto bloccate dai soldati le vie di fuga .Questa la fine della sollevazione dei Treviri.
218
Apud Aeduos maior moles exorta,quanto civitas opulentior et comprimendi procul presidium.Augustodunum,caput gentis,armatis cohortibus Sacrovir occupaverat,..nobilissimam Galliarum subolem,liberalibus studiis ibi operatam,et eo pignore parentes propinquosque eorum adiungeret;simul arma occulte fabricata iuventuti dispertit.Quadraginta milia fuere,quinta sui parte legionariis armis,ceteri cum venabulis et cultris quaeque alia venantibus tela sunt.Adduntur e servitiis gladiaturae destinati,quibus more gentico continuum ferri tegimen:cruppellarios vocant,inferendis ictibus inhabiles,accipiendis impenetrabiles.Augebantur eae copiae vicinarum civitatum ut non dum aperta consensione,ita viritim promptis studiis,et certamine ducum Romanorum,quos inter ambigebatur utroque bellum sibi poscente.Mox Varro invalidus senecta vigenti Silio concessit.


218
La rivolta degli Aedui ebbe maggiori dimensioni,chè la comunità più ricca e le forze di repressione più lontane.Sacrovir si era impadronito con dei reparti armati di Augustodunum la capitale del popolo,per cercare di ottenere l’appoggio dei rampolli illustrissimi dei Galli,lì impegnati negli studi umanistici,e con questi ostaggi anche l’appoggio dei genitori e dei loro familiari;intanto rifornì gli elementi giovanili di armi preparate di nascosto.Furono in quarantamila,la quinta parte di questi con armi dell’esercito,gli altri con spiedi e coltelli e le altri armi in uso ai cacciatori.Vennero accorpati anche gli schiavi destinati alla scuola dei gladiatori,che ,con una usanza della popolazione,hanno una corazza intera di ferro :si chiamano cruppellarii,poco adatti a colpire ,impenetrabili ai colpi.Queste forze furono rese più forti non tanto dal consenso non ancora aperto delle tribù vicine,quanto dalle personali spontanee adesioni e anche dalla litigiosità dei generali Romani,che discutevano tra loro ,entrambi rivendicando la conduzione della guerra.Poi Varro debole per l’età si ritirò a favore dell’esuberante Silius.

219
At Romae non Treveros modo et Aeduos,sed quattuor et sexaginta Galliarum civitates descivisse,adsumptos in societatem Germanos,dubias Hispanias,cuncta,ut mos famae,in maius credita.Optimus quisque rei publicae cura maerebat;multi odio praesentium et cupidine mutationis suis quoque pericolis laetabantur increpabantque Tiberium,quod in tanto rerum motu libellis accusatorum insumeret operam.An et Sacrovirum maiestatis crimine reum in senatu fore?Extitisse tandem viros,qui cruentas epistolas armis cohiberent;miseram pacem vel bello bene mutari.Tanto impensius in securitatem compositus,neque loco neque vultu mutato,sed ut solitum per illos dies egit,altitudine animi,an compererat modica esse et vulgatis leviora.




219
Ma a Roma si erano diffuse notizie , al solito amplificate dal passaparola,che non solo i Treveri e gli Aedui,ma sessantaquattro comunità delle Gallie si erano ribellate,che i Germani si erano alleati,che le Hispaniae tentennavano.Tutti i notabili si lamentavano dell’amministrazione dello stato;molti per avversione alla realtà attuale e per desiderio di cambiamenti politici si compiacevano anche dei propri pericoli e continuavano a criticare Tiberius di interessarsi,mentre c’era una tale rivolta, alle calunnie dei delatori.
-Forse che anche Sacrovirus sarebbe stato accusato di alto tradimento?Infine erano esistiti pur uomini che avevano saputo reagire colle armi alle violenti missive;l’alternativa una pace vile oppure risorgere colla guerra -.
Tiberius tanto più vivamente si mostrò sicuro,senza mutare né posto né espressione del viso,ma anzi si comportò in quei giorni come sempre,perché imperturbabile o perché aveva saputo che la rivolta era più piccola di quanto divulgato.
220
Interim Silius,cum legionibus duabus incedens,praemissa auxiliari manu, vastat Sequanorum pagos,qui finium extremi et Aeduis contermini sociique in armis erant.Mox Augustodonum petit propero agmine,certantibus inter se signiferis,fremente etiam gregario milite,ne suetam requiem,ne spatia noctium opperiretur:viderent modo adversos et aspicerentur;id satis ad victoriam.Duodecimum apud lapidem Sacrovir copiaeque patentibus locis apparuere.In fronte statuerat ferratos,in cornibus cohortes,a tergo semermos.Ipse inter primores equo insigni adire,memorare veteres Gallorum glorias quaeque Romanis adversa intulissent;quam decora victoribus libertas,quanto intolerantior servitus iterum victis.


220
Intanto Silius,avanzando con due legioni,preceduto dalle forze alleate,prese ad saccheggiare i villaggi dei Sequani.che erano vicini e confinanti cogli Aedui e alleati in guerra.Poi si diresse ad Augustodonum a marce forzate,i portabandiera gareggiavano tra sé,i soldati semplici gridavano di non voler né fermarsi né dormire,volevano solamente vedere gli avversari ed essere visti,ciò bastava a vincere.Sacrovir e suoi combattenti si fecero vedere al dodicesimo miglio su una pianura.Davanti aveva posizionato i corazzieri,sui lati la truppa,dietro uomini semiarmati .Lui stesso avanzava nelle prime file su uno straordinario cavallo e continuava a ricordare le antiche imprese gloriose dei Galli e le sconfitte che avevano inferte ai Romani,quanto onorevole fosse la libertà per i vincitori,quanto più insopportabile la schiavitu per i rivinti .

221
Non diu haec nec apud laetos:etenim propinquabat legionum acies,inconditique ac militiae nescii oppidani neque oculis neque auribus satis competebant.Contra Silius,etsi praesumpta spes hortandi causas exemerat,clamitabat tamen putendum ipsis,quod Germaniarum victores adversum Gallos tamquam in hostem ducerentur.<Una nuper cohors rebellem Turonum,una ala Treverum,paucae huius ipsius exercitus turmae profligavere Sequanos.Quanto pecunia dites et voluptatibus opulentos,tanto magis imbelles Aeduos evincite et fugientibus consulite>.ingens ad ea clamor,et circumfudit eques frontemque pedites invasere,nec cunctatum apud latera.Paulum morae attulere ferrati,restantibus lamminis adversum pila et gladios;sed miles correptis securibus et dolabris,ut si murum perrumperet,caedere tegmina et corpora;quidam trudibus aut furcis inertem molem prosternere,iacentesque,nullo ad resurgendum nisu,quasi esanime linquebantur.Sacrovir primo Augustodunum,dein metu deditionis in villam propinquam cum fidissimis pergit.Illic sua manu,reliqui mutuis ictibus occidere;incensa super villa omnes cremavit.



221
Questi discorsi non durarono a lungo,né l’allegria;infatti lo schieramento delle legioni si avvicinò e i provinciali disordinati e senza esperienza militare mancavano di lucidità nel vedere e nell’ ascoltare.Invece Silius,benché avesse deciso,gonfio di speranza, di non fare discorsi d’esortazione ,tuttavia prese a gridare ai soldati che si dovevano vergognare,poiché vincitori dei Germani affrontavano i Galli come se fossero temibili nemici<una sola schiera di nostri soldati ha sconfitto recentemente i ribelli Turones,uno squadrone di cavalleria di Treviri e pochi gruppi di cavalieri del nostro esercito hanno sconfitto i Sequani .Via! sconfiggete gli Aedui,tanto ricchi e gaudenti,quanto rammolliti e mentre fuggono dategli addosso >.
Un grande grido a queste parole,quindi la cavalleria iniziò la manovra di accerchiamento,la fanteria attaccò frontalmente,né ci fu esitazione sui fianchi.Un poco ressero i corazzieri poiché l’armatura resisteva ai giavellotti e alle spade;ma i soldati afferrate asce e scuri,come se dovessero abbattere un muro,presero a colpire corazze e corpi,alcuni soldati buttarono per terra con pali e forconi gli impacciati corpi,e i caduti venivano abbandonati semimorti,non facendo alcun tentativo di rialzarsi
Sacrovir si diresse con i fedelissimi prima a Augustodunum,poi per paura della resa in un casolare nelle vicinanze.Lì si suicidò,gli altri si uccisero a vicenda,poi l’ incendio del casolare li bruciò tutti.

222
Tum demum Tiberius ortum patratumque bellum senatu scripsit;neque dempsit aut addidit vero,sed fide ac virtute legatos,se consiliis superfuisse.Simul causas,cur non ipse,non Drusus profecti ad id bellum forent,adiunxit,magnitudinem imperii extollens,neque decorum principibus,si una alterave civitas turbet …….omissa urbe,unde in omnia regimen.Nunc,quia non metu ducatur,iturum,ut praesentia spectaret componeretque.Decrevere patres vota pro reditu eius supplicationesque et alia decora.Solus Dolabella Cornelius,dum anteire ceteros parat,absurdam in adulationem progressus,censuit ut ovans e Campania urbem introiret.Igitur secutae Caesaris litterae,quibus se non tam vacuum gloria praedicabat,ut post ferocissimas gentes perdomitas,tot receptos in iuventa aut spretos triumphos iam senior peregrinationis suburbanae inane premium peteret.


222
Allora infine Tiberius,senza aggiungere o sottrarre nulla alla verità, scrisse al senato che la guerra era stata iniziata e conclusa,che erano stati sufficienti i suoi consigli e l’onestà e il valore dei generali.Insieme spiegò i motivi perché né lui né Drusus avessero partecipato alla guerra,adducendo la grandezza dei domini e che non era onorevole per i principi,se una o un’altra nazione si fosse ribellata….,lasciata la capitale,da dove si irradia tutto il potere.Ora,poiché non si obbediva alla paura,si sarebbe andati,per osservare e comporre la situazione presente.
I senatori legiferarono che si elevassero pubbliche invocazioni e preghiere per il suo ritorno e altre onorevoli cerimonie.Il solo Dolabella Cornelius,cercando di precedere gli altri,con una inopportuna cortigianeria,propose che Tiberius entrasse a Roma dalla Campania in parata trionfale.Dopodichè Tiberius scrisse una lettera dove premetteva di non aver così tanto bisogno di gloria da cercare, (dopo aver vinto ferocissime popolazioni e aver conseguito o rifiutato in gioventù tante parate trionfali), già anziano,l’inutile premio di una passeggiata in periferia.

223
Sub idem tempus,ut mors Sulpicii Quirini publicis exequiis frequentaretur,petivit a senatu.Nihil ad veterem et patriciam Sulpiciorum familiam Quirinius pertinuit,ortus apud municipium Lanuvium,sed impiger militiae et acribus ministeriis consulatum sub divo Augusto,mox expugnatis per Ciliciam Homonadensium castellis insignia triumphi adeptus;datusque rector C.Caesari Armeniam obtinenti Tiberium quoque Rhodi agentem coluerat.Quod tunc patefecit in senatu,laudatis in se officiis et incusato M.Lollio,quem auctorem C.Caesari pravitatis et discordiarum arguebat.Sed ceteris haud laeta memoria Quirini erat ob intenta,ut memoravi,Lepidae pericula sordidamque et praepotentem senectam.



223
Nello stesso periodo temporale chiese al senato di onorare col lutto di stato i funerali di Sulpicius Quirinus.Non ebbe Quirinus nulla da spartire coll’antica e aristocratica famiglia dei Sulpicii,nacque vicino al comune di Lanuvium,ma valoroso soldato raggiunse il consolato grazie a impegnativi impieghi sotto il divino Augustus,poi conseguì le decorazioni militari trionfali per aver espugnato le fortezze degli Homonadenses nella Cilicia,infine venne assegnato come tutore a Gaius Caesar governatore dell’Armenia ed era anche andato ad ossequiare Tiberius abitante a Rhodi.Tiberius riferì ciò allora in senato,quando lodò Quirinus per la sua fedeltà mentre rimproverò M.Lollus che Tiberius riteneva responsabile della condotta strana e litigiosa di Gaius Caesar .
Ma tutti gli altri senatori non avevano un buon ricordo di Quirinus perché aveva denunciato Lepida,come ricordai prima, e perché da vecchio era stato influentissimo e tirchio.

224
Fine anni Clutorium Priscum equitem Romanum,post celebre carmen,quo Germanici suprema defleverat,pecunia donatum a Caesare,corripuit delator,obiectans aegro Druso composuisse quod,si exstinctus foret,maiore praemio vulgaretur.Id Clutorius in domo P.Petroni socru eius Vitellia coram multisque inlustribus feminis per vaniloquentiam iecerat.Ut delator extitit,ceteris ad dicendum testimonium exterritis,sola Vitellia nihil se audivisse adsev…avit.Sed arguentibis ad perniciem plus fidei fuit,sententiaque Haterii Agrippae consulis designati indictum reo ultimum supplicium.Contra M.Lepidus in hunc modum exorsus est:


224
A fine anno una spia denunciò Clutorius Priscus ,borghese Romano,(ricompensato in denaro dall’imperatore per una famosa poesia dove aveva pianto la morte di Germanicus),accusandolo di aver composto dei versi quando Drusus era malato coll’intenzione di, se fosse morto , pubblicarlo ricevendo una maggiore mercede.Clutorius aveva recitato questi versi per vanità nella casa di P.Petronius davanti alla suocera di lui Vitellia e davanti a molte nobildonne.Come la spia si palesò,tutti ebbero paura a testimoniare,solamente Vitellia affermò di non aver sentito nulla.Ma si prestò fede di più ai denigratori e per volontà del console designato Haterius Agrippa fu proposta la pena di morte per l’imputato.Al contrario M.Lepidus così esordì:

225
<Si patres conscripti,unum id spectamus,quam nefaria voce Clutorius Priscus mentem suam et aures hominum polluerit,neque carcer neque laqueus,ne serviles quidem cruciatus in eum suffecerint.Sin flagitia et facinora sine modo sunt,suppliciis ac remediis principis moderatio maiorumque et vestra exempla temperant et vana a scelestis,dicta a maleficiis differunt,est locus sententiae,per quam neque huic delictum impune sit et nos clementiae simul ac severitatis non paeniteat.Saepe audivi principem nostrum conquerentem,si quis sumpta morte misericordiam eius praevenisset.Vita Clutorii in integro est,qui neque servatus in periculum rei publicae neque interfectus in exemplum ibit.Studia illi,ut piena vaecordiae,ita inania et fluxa sunt;nec quicquam grave ac serium ex eo metuas,qui suorum ipse flagitiorum proditor non virorum animis,sed muliercularum adrepit.Cedat tamen urbe et bonis amissis acqua et igni arceatur;quod perinde censeo ac si lege maiestatis teneretur>.



225
<Onorevoli senatori se badassimo solo al mucchio di nefandezze con cui Clutorius Priscus ha lordato la sua intelligenza e l’udito delle persone ,né il carcere né il cappio,neanchè i supplizii dati agli schiavi sarebbero appropriati.Ma se le ingiurie e i crimini sono illimitati,la moderazione del principe e gli esempi degli antichi e di voi vi fa da freno nelle punizioni e nei rimedi e vi permette di distinguere il frivolo dall’empio,le chiacchiere dalle malefatte;c’è spazio per giudicare in modo che il reo non rimanga impunito e noi non ci dobbiamo pentire della nostra clemenza e o severità.Spesso sentii il nostro principe lamentarsi perchè qualcuno s’era suicidato precedendo la sua grazia. Clutorius è ancora in vita ,il quale se assolto né sarà un pericolo per lo stato né se ucciso un monito.I suoi componimenti sono sì ricchi di follia ma anche innocui e fuggevoli;né puoi temere qualcosa di serio e pericoloso da lui che,lui stesso spia delle proprie ingiurie, si va insinuando non tra le menti degli uomini,ma delle donnicciole.Vada tuttavia fuori da Roma in esilio e questo propongo come se fosse giudicato per alto tradimento.
226
Solus Lepido Rubellius Blandus e consularibus adsensit;ceteri sententiam Agrippae secuti,ductusque in carcerem Priscus ac statim exanimatus.Id Tiberius solitis sibi ambagibus apud senatum incusavit,cum extolleret pietatem quamvis modicas principis iniurias acriter ulciscentium,deprecaretur tam praecipites verborum poenas,laudaret Lepidum neque Agrippam argueret.Igitur factum senatus consultum,ne decreta patrum ante diem …… ad aerarium deferrentur idque vitae spatium damnatis prorogaretur.Sed non senatui libertas ad paenitendum erat,neque Tiberius interiectu temporis mitigabatur.



226
Solamente l’ex console Rubellius Blandus appoggiò Lepidus.La proposta di Agrippa riscosse il consenso di tutti gli altri e Priscus fu condotto in carcere e senza indugio soppresso.Tiberius ,con le sue abituali giravolte , deplorò ciò in aula,elogiando la devozione degli energici vendicatori per quanto piccolo l’affronto verso il principe,lamentando la fretta nella punizione delle parole,lodando Lepidus, non censurando Agrippa.
Quindi fu emanato un decreto del senato dove le delibere dei senatori non dovevano essere pubblicate sulla gazzetta prima di giorni(dieci) e dove si provvedeva a prorogare la vita dei condannati in questo lasso di tempo.Ma gli onorevoli non avevano facoltà di ripensamento,né Tiberius nell’intervallo di tempo s’inteneriva.
227
C.Sulpicius D.Ha..rius consules sequuntur,inturbidus externis rebus annus,domi suspecta severitate adversum luxum,qui immensum proruperat ad cuncta,quis pecunia prodigitur.Sed alia sumptuum,quamvis graviora,dissimulatis plerumque pretiis occultabantur;ventris et ganeae paratus adsiduis sermonibus vulgati fecerant curam,ne princeps antiquae parsimomiae durius adverteret..Nam incipiente C.Bibulo ceteri quoque aediles disseruerant sperni sumptuariam legem vetitaque utensilium pretia augeri in dies,nec mediocribus remedii…..isti posse,et consulti patres integrum id negotium ad principem distulerant.Sed Tiberius saepe apud se pensitato,an coerceri tam profusae cupidines possent,num coercitio plus damni in rem publicam ferret,quam indecorum adtrectare quod non obtineret vel retentum ignominiam et infamiam virorum inlustrium posceret,postremo litteras ad senatum composuit,quarum sententia in hunc modum fuit.


227
I consoli C.Sulpicius e D.Haterius seguirono in carica,legislatura senza problemi nella politica estera,in patria una severa attenzione fu immaginata contro l’ostentazione di lusso che si manifestava con enorme sperpero di ricchezza.Ma altri consumi per quanto più rilevanti,venivano celati nascondendo per lo più i prezzi;invece i preparativi di suntuosi pranzi e festini pubblicizzati da continui discorsi venivano fatti con attenzione per non allarmare il principe di antica parsimonia.
Infatti C.Bibulo dapprima poi anche tutti gli altri edili avevano argomentato che la legge sui beni di consumo veniva disattesa e i prezzi calmierati dei prodotti aumentavano giornalmente,né che si poteva porre freno con deboli rimedi,ma i senatori ,consultati, rimisero questa faccenda al principe.Ma Tiberius dopo aver a lungo meditato,se così smodati desideri potevano essere represse,se la coercizione non recasse più danno allo stato che chiedere una discussione della condotta indecente perché o sarebbe stata un insuccesso oppure in caso positivo ne sarebbe scaturita infamia e vergona per famosi uomini,alla fine scrisse una lettera al senato il cui contenuto fu di questo tenore:

228
<ceteris forsitan in rebus,patres conscripti,magis expediat me coram interrogari et dicere quid ..re publica censeam:in hac relatione subtrahi oculos meos melius fuit,ne denotantibus vobis ora ac metum singulorum,qui pudendi luxus arguerentur,ipse etiam viderem eos ac velut deprenderem.Quod si mecum ante viri strenui,aediles,consilium habuissent,nescio an suasurus fuerim omittere potius praevalida et adulta vitia quam hoc adsequi,ut palam fieret quibus flagitiis impares essemus.Sed illi quidem officio functi sunt,ut ceteros quoque magistratus sua munia implere velim;mihi autem neque honestum silere neque proloqui expeditum,quia non aedilis aut praetoris aut consulis partes sustineo:maius aliquid et excelsius a principe postulatur;et cum recte factorum sibi quisque gratiam trahant,unius invidia ab omnibus peccatur.Quid enim primum prohibere et priscum ad morem recidere adgrediar?Villarumne infinita spatia?Familiarum numerum et nationes?Argenti et auri pondus?Aeris tabularumque miracula?Promiscas viris et feminis vestes atque illa feminarum propria,quis lapidum causa pecuniae nostrae ad externas aut ostiles gentes transferuntur



228
Forse ,onorevoli senatori,in tutti gli altri casi sarebbe per me più conveniente essere interpellato davanti a voi ed esprimere la mia opinione politica:in questa interpellanza è stato meglio che non mi facessi vedere perché,fissando voi stessi il viso angosciato degli individui che potevano essere accusati di disdicevole vita sfarzosa,anche io stesso li avrei visti e per così dire riconosciuti.Perchè se gli edili,uomini zelanti,avessero chiesto prima consiglio a me non so se li avrei persuasi a ignorare la radicatissima e sviluppata depravazione piuttosto che arrivare a pubblicizzare quei vizi di fronte ai quali siamo impotenti.Ma quelli davvero svolsero il loro dovere,come vorrei lo espletassero anche tutti gli altri organi di governo;tuttavia non ritengo onorevole rimanere in silenzio né è opportuno esprimersi,poiché non ricopro le cariche di edile,di pretore o di console:il principe viene sentito per questioni più importanti e eminenti;anche perché tutti ascrivono a sé le buone iniziative politiche,mentre se uno prende provvedimenti impopolari è lasciato solo da tutti.
Cosa infatti cercherò per prima di proibire e di eliminare secondo l’antica moralità?Gli sconfinati latifondi?Il numero e le razze dei servi ?la quantità di oro e d’argento?Le magnifiche creazioni in bronzo o su tela?le vesti ambisesso di uomini e donne e quegli ornamenti tipici delle donne,coi quali a causa delle gemme i nostri denari vengono trasferiti a nazioni straniere o nemiche.

229
Nec ignoro in conviviis et circulis incusari ista et modum posci;sed si quis legem sanciat,poenas indicat,idem illi civitatem verti,splendidissimo cuique exitium parari,neminem criminis expertem clamitabunt.Atqui ne corporis quidem morbos veteres et diu auctos nisi per dura et aspera coerceas;corruptus simul et corruptor,aeger et flagrans animus haud levioribus remediis restinguendus est quam libidinibus ardescit.Tot a maioribus repertae leges,tot quas divus Augustus tulit,illae oblivione,hae,quod flagitios..us est,contemptu abolitae securiorem luxum fecere.Nam si velis quod non dum vetitum est,timeas ne vetere;at si prohibita impune transcenderis,neque metus ultra neque pudor est.Cur ergo olim parsimonia pollebat?


229
Non ignoro che nelle cene e nelle riunioni c’è chi pone sotto accusa queste eccessi e chiede un limite,ma se qualcuno facesse una legge,indicasse le pene,quelli stessi griderebbero che si sovverte la società,si prepara la rovina di tutti i nobili, che nessuno è privo di colpe.Ebbene neanche le malattie fisiche cronicizzate e col tempo aggravatesi si possono guarire se non con rimedi duri e dolorosi.La mente corrotta e insieme corruttrice,malata e ardente deve essere curata con rimedi non minori alla forza delle brucianti passioni .Tante le leggi emanate dagli antichi,tante quelle legiferate dal divino Augustus,quelle abolite per oblio,queste per disprezzo,fatto scandaloso,e tutto ciò rese più sicura l’ostentazione del lusso;infatti se tu volessi ciò che ancora non è vietato,potresti temere che venisse proibito,ma se da impunito trasgredisci i divieti,non hai più timore nè vergogna.
Perché quindi una volta la sobrietà era prevalente?

230
Quia sibi …que moderabatur,qu.a unius urbis cives eramus,ne inritamenta quidem eadem intra italiam dominantibus.Externis victoriis aliena,civilibus etiam nostra consumere didicimus.Quantulum istud est,de quo aediles admonent!Quam,si cetera respicias,in levi habendum!At hercule nemo refert,quod Italia externae opis indiget,quod vita populi romani per incerta maris et tempestatum cotidie volvitur,ac nisi provinciarum copiae et dominis et servitiis et agris subvenerint,nostra nos scilicet nemora nostraeque villae tuebuntur.Hanc,patres conscripti,curam sustinet princeps.haec omissa funditus rem publicam trahet.Reliquis intra animum medendum est;nos pudor,pauperes necessitas,divites satias in melius mutet.aut si quis ex magistrati bus tantam industriam ac severitatem pollicetur,ut ire obviam queat,hunc ego et laudo et exonerari laborum meorum partem fateor.Sin accusare vitia volunt,dein, cum gloriam eius rei adepti sunt,simultates faciunt ac mihi relinquunt,credite,patres conscripti,me quoque non esse offensionum avidum,quas cum graves et plerumque iniquas pro re publica suscipiam,inanes et inritas neque mihi aut vobis usui futuras iure deprecor>.



230
Perché ognuno si moderava da solo,perché eravamo cittadini di un’unica città, padroni di un Italia senza allettamenti.Imparammo a consumare le ricchezze altrui con le vittorie all’estero,con le vittorie civili anche le nostre.Quanto è trascurabile il richiamo degli edili!Quanto poco deve essere stimato se consideri tutto il resto!Ma diamine nessuno sottolinea che l’Italia ha bisogno delle risorse straniere,che l’esistenza del popolo romano dipende quotidianamente dalle incertezze del mare e del tempo e se le ricchezze delle colonie non supportassero e i padroni e gli schiavi e i terreni,suvvia come potrebbero i nostri boschi e le nostre ville darci sostentamento!.Onorevoli,il principe ha questa preoccupazione;perse queste risorse lo stato va a fondo.Gli altri problemi li dobbiamo risolvere nella nostra coscienza;la costumatezza ci migliorerà,la necessità migliorerà i poveri,la sazietà i ricchi.
O se qualche notabile promettesse tanta severità e tanto impegno da poter affrontare la questione,io lo loderei e non negherei che parte delle mie fatiche sarebbero alleviate.Se invece volessero fare i moralizzatori,poi,quando grazie a ciò ormai famosi,causassero inimicizie e mi lasciassero solo,eh no ,credetemi,onorevoli anche io non bramo farmi inimicizie,e per quanto io me ne accolli di gravi e per lo più immeritate per governare bene,tuttavia giustamente cerco di evitare a me e a voi la creazione di inimicizie inutili e supeflue .>

231
Auditis Caesaris litteris remissa aedilibus talis cura,luxusque mensae a fine actiaci belli ad ea arma,quis Servius Galba rerum adeptus est,per annos centum profusis sumptibus exerciti paulatim exolevere.Causas eius mutationis quaerere libet.Dites olim familiae nobilium aut claritudine insignes studio magnificentiae prolabebantur,nam etiam tum plebem socios regna colere et coli licitum,ut quisque opibus domo paratu speciosus,per nomen et clientelas inlustrior habebatur.Postquam caedibus saevitum et magnitudo famae exitio erat,ceteri ad sapientiora convertere.simul novi homines,e municipiis et coloniis atque etiam provinciis in senatum crebro adsumpti,domesticam parsimoniam intulerant,et quamquam fortuna vel industria plerique pecuniosam ad senectam pervenirent,mansit tamen prior animus.Sed praecipuus adstricti moris auctor Vespasianus fuit,antiquo ipse cultu victuque.Obsequium inde in principem et aemulandi amor validior quam poena ex legibus et metus.Nisi forte rebus cunctis inest quidam velut orbis,ut quem ad modum temporum vices,ita morum vertantur,nec omnia apud priores meliora,sed nostra quoque aetas multa laudis set artium imitanda posteris tulit.Verum haec nobis in maiores certamina ex honesto maneant



231
Ascoltata la lettera del Caesar tale questione ritornò ai funzionari edili e le cene fastose allestite con profusione di spese per circa cent’anni, dalla fine della guerra Actiaca alla sollevazione miltare che portò al potere Servius Galba, gradualmente andarono a finire.E’opportuno cercare le cause di queso cambiamento.Una volta le ricche famiglie, nobili o famose decadevano per il desiderio di mondanità,infatti anche allora usavano curare i rapporti col popolo , con gli alleati,con le monarchie ed essere ricambiati ,se una persona spiccava per ricchezze famiglia e abbigliamento,diveniva un personaggio della società tramite il nome e le clientele .
Dopochè ci si accanì colle stragi e la notorietà fu motivo di rovina,tutti gli altri assunsero atteggiamenti più prudenti,inoltre nuovi uomini eletti frequentemente al senato dai comuni,dalle colonie e anche dalle province,introdussero la familiare frugalità e per quanto i più fossero giunti a una ricca vecchiaia per laboriosità o per fortuna,tuttavia mantennero la vecchia mentalità .Ma il principale artefice dell’austerità fu Vespasianus,lui stesso di antica sobrietà nel mangiare e nel vestire.L’obbedienza quindi verso il principe e il desiderio di imitarlo ebbe più efficacia delle leggi repressive e della paura.A meno che in tutte le cose vi sia quasi una sfera ,come questa gira su se stessa col passar del tempo così variano i costumi morali,inoltre non tutto del passato era migliore,ma anche i nostri giorni presentano sviluppi lodevoli e tecnici che i posteri devono imitare.In verità possano durare in noi queste competizioni di onestà con gli antichi!

232
Tiberius,fama moderationis parta,quod ingruentes accusatores represserat,mittit litteras ad senatum,quis potestatem tribuniciam Druso petebat.id summi fastigii vocabulum Augustus repperit,ne regis aut dictatoris nomen adsumeret ac tamen appellatione aliqua cetera imperia praemineret.Marcum deinde Agrippam socium eius potestatis,quo defuncto Tiberium Neronem delegit,ne successor in incerto foret.sic cohiberi pravas aliorum spes rebatur,simul modestiae Neronis et suae magnitudini fidebat.Quo tunc exemplo Tiberius Drusum summae rei admovit,cum incolumi Germanico integrum inter duos iudicium tenuisset.Sed principio literarum veneratus deos,ut consilia sua rei publicae prosperarent,modica de moribus adulescentis neque in falsum aucta rettulit.Esse illi coniugem et tres liberos eamque aetatem,qua ipse quondam a divo Augusto ad capessendum hoc munus vocatus sit.Neque nunc propere,sed per octo annos capto experimento,compressis seditionibus,compositis bellis,triumphalem et bis consulem noti laboris participem sumi.



232
Tiberius acquisita la fama di uomo moderato,poiché aveva respinto l’attacco degli accusatori,mandò una lettera al senato,nella quale chiedeva il potere tribunizio per Drusus.Augustus trovò questa espressione per l’autorità di governo,per non assumere il nome di re o di dittatore e tuttavia per esprimere con un termine la superiorità rispetto alle altre cariche.Quindi scelse come collega di governo Marcus Agrippa,e morto questo Tiberius Nero,in modo che non ci fossero dubbi sulla successione.Così pensava di frenare le contorte speranze degli altri,inoltre si fidava della umiltà di Nero e della sua onestà.
Allora con questo esempio Tiberius iniziò ad innalzare Drusus al vertice del governo,quando ,vivo Germanicus, si era mantenuto imparziale tra i due.Ma all’inizio della lettera dopo aver venerato gli dei,affinchè le sue decisioni giovassero allo stato,espose con poche parole il carattere del ragazzo senza esagerazioni.Drusus aveva moglie e tre figli e la stessa età nella quale lui stesso era stato scelto allora dal divino Augustus ad assumere quest’incarico.Inoltre era preso come aiutante in una conosciuta fatica non frettolosamente ma dopo otto anni di esperienza,con rivolte sedate,guerre ultimate, una parata trionfale,il consolato ripetuto.
233
Praeceperant animis orationem patres, quo quaesitior adulatio fuit.Nec tamen repertum nisi ut effigies principum,aras deum,templa et arcus aliaque solita censerent,nisi quod M.Silanus ex contumelia consulatus honorem principibus petivit dixitque pro sententia,ut publicis privatisve monimentis ad memoriam temporum non consulum nomina praescriberentur,sed eorum qui tribuniciam potestatem gererent.At Q.Haterius cum eius diei senatus consulta aureis litteris fingenda in curia censuisset,deridiculo fuit,senex foedissimae adulationis tantum infamia usurus.



233
Gli onorevoli già erano predisposti per cui la cortigianeria fu piu sdolcinata.Nè tuttavia escogitarono altro che ordinare per decreto le statue dei principi,gli altari degli dei,le chiese e gli archi e le altre usuali opere,senonchè M.Silanus cercò di onorare i principi a discapito del consolato e sentenziò che non i nomi dei consoli,ma di quelli che ricoprivano la carica di tribuni, fossero incisi sugli edifici publici o privati in ricordo dell’epoca.Ma Q.Hatenius avendo proposto che i decreti del senato di quel giorno fossero scolpiti in senato con lettere d’oro,divenne oggetto di derisione,avendo come risultato solamente il discredito per lo squallido servilismo.

234

Inter quae,provincia Africa Iunio Blaeso prorogata,Servius Maluginensis flamen Dialis ut Asiam sorte haberet postulavit,frustra vulgatum dictitans non licere Dialibus egredi Italia,neque aliud ius su..m quam Martialium quirinaliumque flaminum;porro,si hi duxissent provincias,cur Dialibus id vetitum?Nulla de eo populi scita,non in libris caerimoniarum reperiri.Saepe pontifices Dialia sacra fecisse,si flamen valitudine aut munere publico impediretur.Quinque et septuaginta annis post Cornelii Merulae caedem neminem suffectum,neque tamen cessavisse religiones.Quod si per tot annos possit non creari nullo sacrorum damno,quanto facilius afuturum ad unius anni proconsulare imperium?privatis olim simultatibus effectum,ut a pontificibus maximis ire in provincias prohiberentur;nunc deum munere summum pontificum etiam summum hominum esse,non aemulationi,non odio aut privatis adfectionibus obnoxium.

234
Nel frattempo,riconfermato Iunius Blaesus governatore dell'Africa,Servius Maluginenses sacerdote di Dialis chiese di essere sorteggiato per governare l'Asia,ripetendo che era una diceria che i sacerdoti di Dialis non potessero uscire dall'Italia e che il suo diritto non era per nulla diverso da quello dei sacerdoti di Mars e di Quirinus:poi se questi avevano fatto i governatori di province,perchè lo si vietava ai sacerdoti di Dialis?Non c'era alcun decreto popolare su ciò,neè si trovava sul canone ecclesiastico.Spesso i pontefici avevano celebrato i riti di Iovis,se il sacerdote era ammalato o impedito da impegni pubblici.Per settantacinque anni dopo l'uccisione di Cornelius Merula non ci fu nessun sostituto,eppure non erano cessate le pratiche devozionali.Allora se si può non eleggere nessuno per tanti anni senza nessun danno per la religione,quanto più facilmente sarà tollerata l'assenza per l'incarico proconsolare di un anno?.Un tempo private incomprensioni furono motivo se i pontefici massimi proibirono di andare nelle province;ora per grazia degli dei il sommo pontefice è anche il migliore degli uomini,non soggetto a invidia,odio o a privati sentimenti
235
Adversus quae cum augur Lentulus aliique varie dissererent,eo decursum est,ut pontificis maximi sententiam opperirentur.Tiberius dilata notione de iure flaminis decretas ob tribuniciam Drusi potestatem caerimonias temperavit,nominatim arguens insolentiam sententiae aureasque litteras contra patrium morem.Recitatae et Drusi epistulae,quamquam ad modestiam flexae,pro superbissimis accipiuntur.Huc decidisse cuncta,ut ne iuvenis quidem tanto honore accepto adiret urbis deos,ingrederetur senatum,auspicia saltem gentile apud solum inciperet.Bellum scilicet,aut diverso terrarum distineri,litora et lacus Campaniae cum maxime peragrantem.Sic imbui rectorem generis humani,id primum e paternis consiliis discere.Sane gravaretur aspectum civium senex imperator fessamque aetatem et actos labores praetenderet:Druso quod nisi ex adrogantia impedimentum?


235
Poichè Lentulus l'indovino e altri si opposero con svariati argomenti,si decise di aspettare la decisione del pontefice massimo.Tiberius rinviata l'indagine sul diritto canonico, limitò le cerimonie decretate per la nomina a tribuno di Drusus ,biasimando specificamente la stravagante mozione e l'iscrizione d'oro contrarie alla tradizione.Letta anche la lettera di Drusus,che benchè di tono dimesso,fu ritenuta insolente.-A tal segno di decadenza si era arrivati che neanche la persona insignita di tale incarico omaggiava gli dei della città,si presentava in senato,neanche le pratiche divinatorie iniziava sul suolo natio.Oddio fosse in guerra,oppure fosse in missione dall'altra parte del mondo,ma stava ora percorrendo le coste e i laghi della Campania.Questa l'educazione della guida dell'umanità ,questo primo paterno consiglio apprendeva dal padre.Ma il vecchio imperatore poteva pure essere infastidito dalla vista delle persone ed poteva scusarsi con la stanca età e le fatiche fatte.Quale l'impedimento di Drusus se non l'alterigia

236
Sed Tiberius,vim principatus sibi firmans,imaginem antiquitatis senatui praebebat,postulata provinciarum ad disquisitionem patrum mittendo,crebrescebat enim Graecas per urbes licentia atque impunitas asyla statuendi;complebantur templa pessimis servitiorum;eodem subsidio obaerati adversum creditores suspectique capitalium criminum receptabantur,nec ullum satis validum imperium erat coercendis seditionibus populi,flagitia hominum ut caerimonias deum protegentis.Igitur placitum ut mitterent civitates iura atque legatos.Et quaedam quod falso usurpaverant sponte omisere;multae vetustis superstitionibus aut meritis in populum Romanum fidebant.Magnaque eius diei species fuit,quo senatus maiorum beneficia,sociorum pacta,regum etiam,qui ante vim Romanam valuerant,decreta ipsorumque numinum religiones introspexit,libero,ut quondam,quid firmaret mutaretve.


236
Ma Tiberius mentre rafforzava il suo governo ,dava tuttavia al senato la parvenza dei tempi antichi,rimettendo le richieste delle province alla competenza dei senatori,infatti l'arbitrio e l'immunità di stabilire il diritto d'asilo andava crescendo tra le citta greche;i luoghi di culto erano pieni dei peggiori schiavi,sotto il medesimo rifugio erano accolti i debitori contro i creditori e i sospettati di delitti capitali ,nè nessuna autorità aveva la forza di reprimere le rivolte del popolo a protezione dei criminali come delle cerimonie religiose.Quindi si decise che le cittadinanze inviassero ambasciatori e codici legislativi.Qualcuna che aveva con falsità agito,spontaneamente smise,molte continuarono ad avere fiducia in antiche superstizioni o nei benefici verso il popolo Romano.Grande lo spettacolo di quel giorno in cui il senato esaminò le concessioni degli antichi,i trattati con gli alleati,anche le leggi dei re che avevano regnato prima della potenza Romana e le religioni degli stessi dei,avendo la libertà,come un tempo,su ciò da ratificare o da cambiare

237
Primi omnium Ephesii adiere,memorantes non,ut volgus crederet,Dianam atque Apollinem Delo genitos:esse apud se Cenchreum amnem,lucum Ortygiam,ubi Latonam partu gravidam et oleae,quae tum etiam maneat,adnisam edidisse ea numina,deorumque monitu sacratum nemus,atque ipsum illic Apollinem post interfectos Cyclopas Iovis iram vitavisse.Mox Liberum patrem,bello victorem,supplicibus Amazonum,quae aram insederant,ignovisse.Auctam hinc concessu Herculis,cum Lydia poteretur,caerimoniam templo,neque Persarum dicione deminutum ius;post Macedonas,dein nos servavisse


237
Gli Ephesii arrivarono primi di tutti,raccontando che Diana e Apollo non erano nati a Delus come la gente crede,che da loro c'era il fiume Cenchreum,la selva Ortygia,che lì Latona incinta aveva partorito quei numi appoggiata a un olivo che ancora c'era,e il bosco consacrato su suggerimento degli dei e che lo stesso Apollo là era sfuggito all'ira di Iovis per l'assassinio dei Cyclopes.Inoltre che il padre Liberus,vincitore in guerra,aveva perdonato quelle Amazones ,che si erano poste in preghiera sull'altare.Dopo ciò era aumentata la sacralità del santuario per grazia di Hercules quando reggeva la Lydia,e il diritto non era stato leso sotto il dominio dei Persiani,dopo i Macedones e poi noi l'avevamo mantenuto.

238
Proxim..os Magnetes L.Scipionis et L.Sullae constitutis nitebantur,quorum ille Antiocho,hic Mithridate pulsis fidem atque virtutem Magnetum decoravere,uti Dianae
Leucoph.ynae perfugium inviolabile foret.Aphrodisienses posthac et Stratonicenses dictatoris Caesaris ob vetusta in partes merita et recens divi Augusti decretum adtulere,laudati quod Parthorum inruptionem nihil mutata in populum Romanum constantia pertulissent.Sed Aphrodisiensium civitas Veneris,Stratonicensium Iovis et Triviae religionem tuebantur.Altius Hierocaesarienses exposuere:Persicam apud se Dianam,delubrum rege Cyro dicatum;et memorabantur Perpennae,Isaurici multaque alia imperatorum nomina,qui non modo templo,sed duobus milibus passuum eandem sanctitatem tribuerant.Exim Cypri..tribus ..delubris,quorum vetustissimum Paphiae Veneri auctor Aerias,post filius eius Amathus Veneri Amathusiae et Iovi Salaminio Teucer,Telamonis patris ira profugus,posuissent.


238
I Magnetes seguirono e si appoggiavano sui decreti di L.Scipio e L.Sulla,quello dopo aver sconfitto Antiochus,questo dopo aver sconfitto Mitridates ,avevano onorato la fedeltà e il valore dei Magnetes assicurando l'inviolabilità dell'asilo di Diana Leucophrina.Successivamente gli Aphrodisienses e gli Stratonicenses portarono autorizzazioni del dittatore Caesar per antiche benemerenze verso il partito e recentemente del divino Augustus,che li aveva elogiati per aver subito l'aggressione dei Parthi senza mutare l'alleanza con i Romani.Ma la comunità degli Aphrodisienses tutelavano il culto di Venus,quella degli Stratonicenses il culto di Iovis e Trivia.Gli Hierocaesarienses fecero una esposizione più profonda:veneravano Diana Persica,il santuario consacrato dal re Cyrus,e ricordavano i nomi di Perpenna ,di Isauricus e di molti altri comandanti che avevano attribuito la uguale inviolabilità non solo del tempio ma anche dello spazio di due miglia intorno ad esso.Quindi i Cypri con tre santuari,dei quali il più vecchio era stato dedicato a Paphia Venus dal fondatore Aerias,poi suo figlio Amathus aveva innalzato l'altro a Venus Amathusia e Teucer sfuggito all'irato padre Telamon aveva innalzato l'ultimo a Iovis Salaminiu.

239
Auditae aliarum quoque civitatium legationes.Quorum copia fessi patres,et quia studiis certabatur,consulibus permisere,ut,perspecto iure et si qua iniquitas involveretr,rem integram rursum ad senatum referrent.Consules super eas civitates,quas memoravi,apud Pergamum Aesculapii compertum asylum rettulerunt;ceteros obscuris ob vetustatem initiis niti.Nam Zmyrnaeos oraculum Apollinis,cuius imperio Stratonicidi Veneri templum dicaverint,Tenios eiusdem carmen referre,quo sacrare Neptuni effigiem aedemque iussi sint.Propiora Sardianos:Alexandri victoris id donum;neque minus Milesios Dareo rege n.ti;sed cultus numinum utrisque Dianam aut Apollinem venerandi.Petere et Cretenses simulacro divi Augusti.Factaque senatus cansulta,quis multo cum honore modus tamen praescibebatur,iiussique ipsis in templis fi.ere aera sacrandam ad memoriam,neu specie religionis in ambitionem delaberentur.


239
Ascoltati anche gli ambasciatori di altre comunità.I senatori stanchi dal gran numero di quelli,e poichè le discussioni erano faziose,affidarono l'incarico ai consoli di,(dopo aver indagato l'apparato giuridico ed visto se qualche ingiustizia fosse venuta in luce),riaffidare la pratica intera nuovamente al senato.I consoli oltre quelle comunità che ho ricordato,riferirono di aver verificato l'istituzione dell'asilo di Aesculapius vicino a Pergamum;invece tutte le altre comunità si appoggiavano su origini antiche e fumose.Infatti gli Zmyrnaei citavano il responso di Apollo,a seguito del quale avevano dedicato il santuario a Venus Stratonicis.I Tenii facevano riferimento al medesimo oracolo in base al quale avevano consacrato la statua di Neptunus e il santuario.I Sardiani riferirono origini più prossime,l'asilo era stato un dono del vincitore Alexandrus,nè da meno i Milesii che citavano il re Darius;ma in entrambi i santuari, gli dei Diana e Apollo venivano venerati.Anche i Cretenses ne fecero richiesta insieme a una statua in onore di Augustus.Il senato emise dei decreti nei quali con molto rispetto veniva descritta l'istituzione,e fu ordinato ai Cretenses che le iscrizioni in bronzo per eternarne la memoria fossero lavorate negli stessi santuari e di non scivolare con la scusante della religione nell'esibizionismo

240
Sub idem tempus Iuliae Augustae valitudo atrox necessitudinem principi fecit festinati in urbem reditus,sincera adhuc inter matrem filiumque concordia sive occultis odiis.Neque enim multo ante,cum haud procul theatro Marcelli effigiem divo Augusto Iulia dicaret,Tiberi nomen suo postscripserat,idque ille credebatur ut inferius maiestate principis gravi et dissimulata offensione abdidisse.Sed tum supplicia dis ludique magni ab senatu decernuntur,quos pontifices et augures et quindecimviri septemviris simul et sodalibus Augustalibus ederent.Censuerat L.Apronius,ut fetiales quoque iis ludis praesiderent.Contra dixit Caesar,distincto sacerdotiorum iure et repetitis exemplis:neque enim umquam fetialibus hoc maiestatis fuisse.Ideo Augustales adiectos,quia proprium eius domus sacerdotium esset,pro qua vota persolverentur.


240
Nello stesso periodo il grave stato di salute di Iulia Augusta obbligò il principe ad un subitaneo ritorno nella capitale,l'accordo tra madre e figlio ancora autentico oppure i rancori occultati.Infatti non molto dianzi,quando Iulia aveva dedicato la statua del divino Augustus non lontano dal teatro Marcellus,aveva fatto scrivere il nome di Tiberius dopo il suo, e si reputava che Tiberius avesse nascosto questa lesione al suo prestigio con una pesante e celata irritazione.Ma comunque il senato emise i decreti per le offerte agli dei e per i grandi giochi pubblici,che i pontefici e gli indovini e quindecemviri divevano celebrare con i septemviri e con la congregazione degli Augustales.L.Apronius aveva dichiarato che i sacerdoti fetiales dovevano presiedere anche queste feste.Tiberius si oppose,dopo aver differenziato portando degli esempi le prerogative sacerdotali .Infatii i fetiales non avevano mai avuto questo appannaggio.Quindi gli Augustales furono aggiunti,poichè era la congregazione specifica di quella famiglia per cui si celebravano le funzioni religiose.

 
Torna ai contenuti | Torna al menu